Marcial, Livro dos Espetáculos
Texto proveniente de:
M. Valerius Martialis Epigrammaton Libri XV
Ed. Domitius Calderinus Veronensis (Venetiis, Baptista de Tortis, 1482)
A versão do Livro dos Espetáculos que abaixo segue é uma edição diplomática efetuada a partir das obras completas de Marcial, publicadas em 1474, em Veneza, pelo humanista italiano Domenico Calderini (Domitius Calderinus Veronensis). Este filólogo cotejou a tradição manuscrita que tinha ao seu dispor e, além de fixar o texto, produziu comentários explicativos.
A edição da qual tratamos é a terceira da qual temos conhecimento. Tendo falecido no ano de 1478, Calderini viu surgir apenas a primeira edição de seu trabalho, que, provavelmente, foi também a primeira edição impressa da obra de Marcial. Após a sua morte, foi reimpressa em 1480, 1482 (impressão com a qual trabalhamos) e 1485. Tem-se conhecimento de que, durante as décadas seguintes, foi constantemente publicada, desta vez acrescida de comentários adicionais de Giorgio Merula (Georgius Merula Alexandrinus).
Pouca informação adicional possuo sobre a edição com a qual trabalhei: por suas marcações, pertenceu à Universidade de Uppsala. Os microfilmes pertencem à Biblioteca Nacional de França, de onde obtive o fac-simile eletrônico.
Abaixo, transcrevo apenas os poemas de Marcial; oportunamente, tão logo tenha efetuado uma edição digna dos comentários explicativos de Calderini, hei de publicá-la neste espaço ou alhures.
Visto que o objetivo desta publicação é principalmente prover pesquisadores e estudantes de acesso ao texto, eliminei do arquivo as marcas de abreviação e de notações tironianas, ainda presentes nas primeiras edições impressas: desenvolvi-as simplesmente, por poucas que eram. Dado este mesmo objetivo, cotejei criticamente a minha edição a uma moderna, a de Haereus e Borovsky (Leipzig, 1976). Ao fim do texto, estão anotadas as variações. A edição humanista não é numerada. Assim, a numeração que utilizamos provém da edição alemã. Os lemmata procedentes da edição de Calderini foram mantidos, inclusive com o intuito de se mostrar a divisão entre poemas feita por este editor, diversa da atualmente utilizada. A ordem dos poemas, da mesma forma, segue a edição humanista.
Este trabalho não se pretende infalível. Caso o leitor tenha críticas, sugestões, dúvidas, ou apenas interesse pelo debate, o editor agradece o contato pelo email [email protected], comprometendo-se a responder com a maior brevidade.
Fábio Paifer Cairolli
São Paulo, 23 de março de 2007.
1. IN AMPHITHEATRVM CAESARIS.
BARBARA Pyramidum sileat miracula memphis.
Assiduus iactet: nec babylona labor.
Nec triuiae templo molles laudentur honores.
Dissimuletque deum cornibus ara frequens.
Aere nec in uacuo pendentia mausolea
Laudibus immodicis cares in astra ferant.
Omnis caesareo caedat labor amphitheatro.
Vnum pro cunctis fama loquatur opus.
2. Ad eundem Caesarem.
Hic ubi sydereus propius uidet astra colossus:
Et crescunt media paegmata celsa uia.
Inuidiosa feri radiabant atria regis:
Vnaque iam tota stabat in urbe domus.
Hic ubi conspicui uenerabilis amphitheatri
Erigitur moles: stagna Neronis erant.
Hic ubi miramur uelocia munera thermas:
Abstulerat miseris tecta superbus ager.
Claudia diffusas ubi porticus explicat umbras:
Vltima pars aulae deficientis erat.
Reddita roma sibi est: et sunt te preside caesar
Deliciae populi quae fuerant domini.
3. Ad eundem.
Quae tam seposita est: quae gens tam barbara caesar.
Ex qua spectator non sit in urbe tua?
Venit ab orpheo cultor rhodopeius haemo.
Venit et epoto sarmata pastus equo.
Et qui prima bibit: deprensi flumina nili.
Et quem supremae tethyos unda ferit.
Festinauit arabs: festinauere sabaei
Et cilices nimbis hic maduere suis.
Crinibus in nodum tortis uenere sicambri:
Atque aliter tortis crinibus aethiopes.
Vox diuersa sonat populorum: est urbs tamen una
Cum uerus patriae diceris esse pater.
4. Ad Caesarem quod expulerit delatores.
Turba grauis paci: placidaeque inimica quieti
Quae semper miseras sollicitabat opes.
Tradita getulis nec cepit harena nocentes:
Et delator habet: quod dabat exilium.
Exulat ausonia: profugus delator ab urbe
Impensis uitam principis annumeres.
5. Blanditur Caesari.
Iunctam pasiphaen dictaeo credit tauro
Vidimus: accepit fabula prisca fidem.
Nec se miretur Caesar longaeua uetustas.
Quicquid fama canit: donat harena tibi.
6a e 6b. Blanditur Caesari.
Belliger inuictis: quod mars tibi saeuit in armis
Non satis est caesar: seuit et ipsa uenus.
Prostratum nemees: et uasta in ualle leonem
Nobile et herculeum fama canebat opus.
Prisca fides taceat: nam post tua munera caesar
Haec iam foeminea uidimus acta manu.
7. Poena Laureoli.
Qualiter in scythia religatus rupe Prometheus
Assiduam nimio pectore pauit auem.
Nuda calidonio sic pectora praebuit urso:
Non falsa pendens in cruce laureolus.
Viuebant laceri membris stillantibus artus:
Inque omni nusquam corpore corpus erat.
Denique supplicium dederat necis ille paternae:
Vel domini iugulum foderat ense nocens.
Templa uel arcano demens spoliauerat auro:
Subdiderat saeuas uel tibi roma faces.
Vicerat antiquae sceleratus crimina famae:
In quo: quae fuerat fabula: poena fuit.
8. De Daedalo.
Daedale lucano cum sic lacereris ab urso
Quam cuperes pennas nunc habuisse tuas.
9. De Rhinocerote.
Praestitit exhibitus tota tibi caesar harena
Quae non promisit praelia rhinoceros.
O quam terribilis exarsit pronus in iras
Quantus erat cornu: cui pila taurus erat.
10. De leone qui gubernatorem offendit.
Laeserat ingrato leo perfidus ore magistrum:
Ausus tam notas contemerare manus.
Sed dignas tanto persoluit crimine poenas:
Et qui non tulerat uerbera: taela tulit.
Quos decet esse hominum tali sub principe mores:
Qui iubet ingenium mitius esse feris.
11. De urso.
Praeceps sanguinea dum se rotat ursus harena:
Implicitam uisco perdidit ille fugam.
Splendida iam tecto cessent uenabula ferro:
Nec uolet excussa lancea torta manu.
Deprehendat uacuo uenator in aere praedam:
Sic captare feras aucupis arte placet.
12 e 13 vv. 1-2. De sue quae ex uulnere peperit.
Inter caesareae discrimina saeua dianae
Fixisset grauidam cum leuis hasta suem:
Exiliit partus miserae de uulnere matris.
O lucina ferox hoc peperisse fuit.
Pluribus illa mori uoluisset saucia taelis:
Omnibus ut natis triste pateret iter.
Quis negat esse satum materno funere bacchum?
Sic genitum numen credite: nata fera est.
13, v. 3 ss. De eadem.
Icta graui taelo: confossaque uulnera mater
Sus pariter uitam perdidit atque dedit.
O quam certa fuit librato dextera ferro:
Hanc ego lucinae credo fuisse manum:
Experta est numen: moriens utriusque dianae:
Quaque soluta parens: quaque perempta fera est.
14. De sue pregnante.
Sus fera iam grauior maturi pignora uentris
Emisit foetum uulnere facta parens.
Nec iacuit partus: sed matre cadente cucurrit.
O quantum est subitis casibus ingenium.
15. De carpophoro.
Summa tuae meleagre fuit quae gloria famae:
Quantum est carpophori portio fusus aper:
Ille et praecipiti uenabula condidit urso.
Primus in arctoi: qui fuit arce poli.
Strauit et ignota spectandum molle leonem:
Herculeas potuit: qui decuisse manus.
Et uolucrem longo porrexit uulnere pardum:
Praemia cum laudis ferret adhuc pateram.
16a e 16b. De tauro.
Raptus abit media quod ad ethera taurus harenam:
Non fuit hoc artis: sed pietatis opus
Vexerat europem fraterna per aequora taurus:
At nunc Alciden taurus in astra colit.
Caesaris atque Iouis confer nunc stemma iuuentus.
Par onus ut tulerint: altius iste tulit.
17. De supplice elephante.
Quod pius et supplex elephas te caesar adorat:
Hic modo qui tauro tam metuendus erat.
Non facit hoc iussus nulloque docente magistro:
Crede mihi numen sentit et ille tuum.
18. De tigride et leone.
Lambere securi dextram consueta magistri
Tigris ab hircano gloria rara iugo.
Saeua ferum rapido lacerauit dente leonem:
Res noua non ullis cognita temporibus.
Ausa est tale nihil: siluis dum uixit in altis:
Postquam inter nos est: plus feritatis habet.
19. De elephante.
Qui modo per totam flammis stimulatus harenam
Sustulerat raptas taurus in astra pilas:
Occubuit tandem cornuto adore potitus:
Dum facilem tolli sic elephanta putat.
20. Assentatur Caesari.
Dum peteret pars haec myrinum: pars illa triumphum:
Promisit pariter Caesar utraque manu.
Non potuit melius litem finire iocosam.
O dulce inuicti principis ingenium.
21. Ad Caesarem.
Quicquid in orpheo rhodope spectasse theatro
Dicitur: exhibuit caesar harena tibi.
Repserunt scopuli: mirandaque silua cucurrit.
Quale fuisse nemus creditur hesperidum.
Affuit immixtum pecudum genus omne ferarum:
Et supra uatem multa pependit auis.
Ipse sed ingrato iacuit laceratus ab urso.
Haec tamen ut res est facta: ita ficta alia:
22 vv. 1-6. De rhinocerote.
Sollicitant pauidi dum rhinocerota magistri:
Seque diu magnae colligit ira ferae:
Desperabantur promissi praelia martis.
Sed tamen is rediit cognitus ante furor.
Namque grauem gemino cornu sic extulit ursum:
Iactat ut impositas taurus in astra pilas.
22 vv. 7-12. De Carpophoro.
Dorica quam certo uenabula dirigit ictu:
Fortis adhuc teneri dextera carpophori:
Ille tulit geminos facili ceruice iuuencos.
Illi cessit atrox bubalus atque bison.
Hunc leo cum fugeret praeceps in taela cucurrit.
I nunc et lentas corripe turba moras.
24. Quid Caesar in aqua.
Si quis ades longis serus spectator ab oris:
Cui lux prima sacri muneris ipsa fuit.
Nec te decipiat ratibus naualis enio.
Et par unda fretis: hic modo terra fuit.
Non credis: spectes dum laxent aequora martem.
Parua mora est dices: hic modo pontus erat.
25a e 25b. De Leandro.
Quod nocturna tibi leandre pepercerit unda
Desine mirari caesaris unda fuit.
Cum peteret dulces audax leandrus amores:
Et fessus tumidis iam premeretur aquis:
Sic miser instantes afflatus dicitur undas:
Parcite dum propero: mergite cum redeo.
28. Blanditur Caesari.
Saecula carpophorum caesar si prisca tulissent
Iam nullum in monstris urbe fuisset opus.
Non marathon taurum: nemeae frondosa leonem
Arcas maenalium non timuisset aprum.
Nec armata manus hydrae mors una fuisset
Huic percussa foret tota chimaera semel.
Ignipedes posset sine colchide uincere tauros
Soluere et hesionen: solus et andromeden.
Herculeae laudis numeretur gloria plus est
Bis denas pariter perdomuisse feras.
26. De natatoribus.
Lusit nereidum docilis chorus aequore toto:
Et uario faciles ordine pinxit aquas.
Fuscina: dente minax nexu fuit ancora curuo
Credidimus rerum: credidimusque ratem.
Et gratum nautis sydus fulgere laconum:
Lataque perspicuo uela tumere sinu.
Quis tantas liquidis artes inuenit in undis?
Aut docuit lusus hos thetis: aut didicit?
30. Laus Augusti.
Augusti laudes fuerant committere classes:
Et freta nauali sollicitare tuba.
Caesaris haec nostri pars est quota uidit in undis
Et thetis ignotas: et galathea feras.
Vidit in aequoreo feruentes puluere currus:
Et domini triton ipse putauit equos.
Dumque parat saeuis ratibus fera praelia nereus
Abnuit in liquidis ire pedester aquis.
Quicquid et in circo spectatur et amphiteatro
Diues caesarea praestitit unda tibi.
Fucinus et pigri taceantur stagna neronis.
Hanc norit unam saecula naumachiam
__
1.3 honores. HB Iones.
1.4 deum. HB Delon.
1.5 nec in uacuo. HB nec uacuo.
1.7 caedat. HB cedit.
1.8 loquatur. HB loquetur.
2.1 sydereus. HB sidereus.
2.2 paegmata. HB pegmata.
3.9 sicambri. HB Sygambri.
3.11 est urbs tamen una. HB tum tamen una est.
4.3 Tradita getulis. HB Traducta est +getulis+.
4.6 Impensis uitam. HB Haec licet inpensis.
5.4 Quicquid. HB Quidquid.
6.1 saeuit. HB servit.
6.2 seuit. HB servit.
6.3 nemees: et uasta. HB Vasta Nemees.
6.6 foeminea uidimus acta manu. HB femineo <Marte fatemur agi>.
7.1 schythia. HB Scythica.
7.3 calidonio. HB Caledonio. pectora. HB viscera.
7.7 dederat necis ille paternae. HB <dignum tulit: ille parentis>.
8.2 pennas. HB pinnas.
9.2 praelia. HB proelia.
9.4 cornu. HB taurus.
10.4 taela. HB tela.
11.5 Deprehendat. HB deprendat.
12.3 Exiliit. HB Exiluit.
12.5 taelis. HB telis.
13.3 taelo. HB telo.
15.2 Quantum. HB Quanta.
15.5 molle. HB mole.
15.8 laudis ferret adhuc pateram. HB +laudem ferre adhuc poteram+.
16.1 ethera. HB aethera. harenam. HB harena.
16b.1 europem. HB Europen.
16b.2 tulit. HB colit.
16b.3 stemma iuuentus. HB fama, iuvencos.
17.4 tuum. HB deum.
18.2 hircano. HB Hyrcano.
19.3 cornuto ardore potitus. HB cornuta mole petitus.
20.1 Dum. HB Cum.
21.1 Quicquid. HB Quidquid.
21.5 Affuit immixtum pecundum. HB Adfuit inmixtum pecori.
21.8 ita ficta alia. HB παρ' ἱστορίαν.
22.3 praelia. HB proelia.
22.4 tamen is. HB tandem.
22.5 gemino cornu. HB cornu gemino.
22.7 Norica quam. HB Dorica tam. dirigit. HB derigit.
22.10 bison. HB vison.
22.11 taela. HB tela.
24.3 Nec. HB Ne. enio. HB Enyo.
24.5 spectes. HB specta. laxent. HB lassant.
25b.1 leandrus. HB Leandros.
25b.3 afflatus. HB adfatus.
26.5 sydus. HB sidus.
27 deest. HB
Cum traheret Priscus, traheret certamina Verus,
Esset et aequalis Mars utriusque diu,
Missio saepe viris magno clamore petita est;
Sed Caesar legi paruit ipse suae:
Lex erat, ad digitum posita concurrere parma: -
Quod licuit, lances donaque saepe dedit.
Inventus tamen est finis discriminis aequi:
Pugnavere pares, subcubuere pares.
Misit utrique rudes et palmas Caesar utrique:
Hoc pretium virtus ingeniosa tulit.
Contigit hoc nullo nisi te sub principe, Caesar:
Cum duo pugnarent, victor uterque fuit.
28.2 Iam nullum in monstris urbe fuisset opus. HB ‹Monstra quibus fudit› barbara terra fera.
28.3 nemeae. HB Nemee.
28.5 Nec armata. HB Hoc armante.
28.7 Ignipedes posset. HB Igniferos possit. uincere. HB iungere.
28.8 deest. HB
Possit utramque feram vincere Pasiphaës.
Si vetus aequorei revocetur fabula monstri,
28.8 Soluere et hesionen. HB Hesionen solvet. andromeden. HB Andromendan.
29 deest. HB
Concita veloces fugeret cum damma Molossos
Et varia lentas necteret arte moras,
Caesaris ante pedes supplex similisque roganti
Constitit, et praedam non tetigere canes.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Haec intellecto principe dona tulit.
Numen habet Caesar, sacra est haec, sacra potestas,
Credite: mentiri non didicere ferae.
30.1 laudes fuerant. HB labor hic fuerat.
30.4 galathea. HB Galatea.
30.6 ipse. HB isse.
30.7 praelia. HB proelia.
30.8 Abnuit. HB Horruit.
30.9 Quicquid. HB Quidquid.
30.10 caesarea. HB Caesar, io.
30.11 pigri. HB diri.
30.12 norit. HB norint.
31. deest. HB
Da veniam subitis: non displicuisse meretur,
Festinat, Caesar, qui placuisse tibi.
32. deest. HB
Cedere maiori virtutis fama secunda est.
Illa gravis palma est, quam minor hostis habet.
33. deest. HB
Flavia gens, quantum tibi tertius abstulit heres!
Paene fuit tanti, non habuisse duos.