Somero

La Mediteraneo havas sua sunlumizita tragedio quo ne es ta di la nebuleti. Ye certena vesperi, an la maro, ye la bazo di la monti, nokteskas sur la perfekta kurvo di mikra bayo, ed angoroza ampleso levas del aqui silencoza. Ni konstatas en tala loki ke, se la Greki experiencis desespero, esis sempre per beleso e lua qualeso opresiva. Tragedio, en ca tristeso orea, atingas sua maxim alta punto. Nia propra ero, kontree, nutrabas sua desespero per ledeso e per konvulsi. Pro to Europa esus desnobla, se chagreno povus havar irgatempe ca qualeso.

Ni exilis beleso, la Greki armizis su por ol. Unesma ma longe-duranta difero. Greka penso sempre fondis su sur l'ideo di limito. Ol sequis nulo til extremi, nek religio nek raciono, nam ol negis nulo, nek raciono nek religio. Ol donis ad omno lua parto, equilibranta lumo kun ombro. Nia Europa, kontree, avida pri la vinko di toteso, es la filiino di eceso. Ol negas beleso, quale ol negas omno quon ol ne laudegas. E, malgre diversamaniere, ol laudegas nur un kozo: la futura imperio di raciono. Ye sua foleso ol retropulsas l'eterna limiti, e nemediate Furii tenebroza flugfalas sur ol por destruktar. Nemesis spektas, deino di moderemeso, ne di venjo. Omni qui preteriras la limito es da el senkompate punisata.

La Greki, qui pasis yarcenti questionante su quo es yusta, nule komprenus nia ideo di yusteso. Equitato, che li, supozis limito, kontre ke nia tota kontinento konvulsas pro la sercho di yusteso quan ol konsideras kom absoluta. Ye la jornesko di Greka penso Heraklito ja konceptis yusteso kom limitizanta l'universo fizikal ipsa. 'La suno ne preteriros sua limiti, nam altrakaze la Furii qui gardas yusteso detektos ol.' Ni, qui ekpulsis e l'universo e la mento de lia propra orbito, priridas tala minaci. Ni lumizas en ebria cielo quala sunin ni deziras. Ma ca limiti tamen existas e ni savas lo. Ye nia foleso maxim extravaganta ni revas pri equilibro quon ni perdis, e quon pro nia simpleso ni kredas ke ni rideskovros kande nia erori cesos. Infantatra prezunto qua justifikas la fakto ke pueratra populi, heredanta nia foleso, guidas nia historio hodie.

Fragmento atribuita a ca sama Heraklito asertas simple: 'Prezunto, regreso di progreso'. E, multa yarcenti pose l'Efesano, Sokrato, minacata da la morto-puniso, grantis a su nur ica supereso: ke il ne prezuntis savas to quon il ne savis. La maxim exemplala vivi ed idei quin ca yarcenti povas ofrar finas per fier agnosko di nesavo. E, obliviante co, ni obliviis nia vireso. Ni preferis la povo qua imitachas grandeso, Alexandro unesme, pose la romana konquesteri, quin nia skolala histori-libri, per nekomparebla grosiereso dil anmo, docas ni admirar. Ni konquestis niafoye, forpulsis la limiti, mastresis cielo e tero. Nia raciono forpulsis omno. Fine sola, ni imperas dezerto. Quale ni povis konceptar ica plu alta equilibro en qua naturo equilibris historio, beleso e boneso, e qua portis la muziko di poezio mem aden la tragedio di sango? Ni forturnas de naturo, ni shamas pri beleso. Nia mizeroza tragedii malodoras di kontori, e la sango qua fluas en oli havas la koloro di inko desneta.

Pro to ne decas proklamar hodie ke ni es la filii di Grekia. O, se ni es, ni es filii rebeleskinta. Pozante historio sur la trono di Deo, ni marchas vers teokratio, quale ti quin la Greki nomizis barbari e quin li luktis tilfine en l'aqui di Salamis. Se ni vere volas komprenar nia difero, ni mustas atencar la homo qua, inter nia filozofi, es la vera rivalo di Platon. 'Nur l'urbo moderna', Hegel audacas skribar, 'povas ofrar a la mento la tereno ube ol povas atingar su-konoco'. Tale ni vivas dum l'ero di grand urbi. La mondo es intence separita de to quo donis ad ol permano: naturo, la maro, kolini, mediti vesperala. On povas trovar konoco nun nur en la stradi, pro ke esas historio nur en la stradi, tale es la dekreto. E, konseque, nia verki maxim signifikanta atestas la sama prejudiko. On serchas vane peizaji en precipua skribisti europana depos Dostoyevski. Historio explikas nek la natural universo quo preiris ol, nek beleso, quo superesas ol. Ol konseque selektis nule konocar oli. Kontre ke Platon kontenis omno, sensencajo, raciono e miti, nia filozofi kontenas nulo ecepte o sensencajo o raciono, pro ke li klozis sua okuli pri lo cetera. La talpo meditas.

Esis Kristanismo quo remplaseskis kontemplo di la mondo per la tragedio dil anmo. Ma Kristanismo adminime referis spirital naturo, e konseque mantenis certena fixeso. Nun ke Deo es mortinta, restas nur historio e povo. Dum longa tempo nun, la tot esforco di nia filozofi vizis sole remplasar l'ideo di situaciono, e harmonio anciena per la konfuza emerso di chanco, o per la senkompata movo di raciono. Kontre ke la Greki uzis raciono por represar la volo, ni fine pozis l'emerso di la volo ye la sino di raciono, e raciono do divenis ocidiva. Che la Greki, valori preexistis omna ago, e markizis olua exakta limiti. Moderna filozofio pozas sua valori ye la fino di ago. Li ne es, ma li divenas; e ni konocos li komplete nur lor la fino di historio. Kande li desaparas, limiti anke, e nam idei diferas pri ci, nam esas nula lukto qua, neimpedata da ca sama valori, ne extensas senlimite, ni nun spektas konflikto di Mesianismi di qui la klami kunfuzas en la shoko di imperii. Eceso es fairo, segun Heraklito. La fairo avancas; Nietzche es devancita. Esas ne plus per martelfrapi ma per kanonpafi ke Europa filozofias.

Naturo restas, tamen. Ol establisas sua kalma cieli e sua motivi kontre la foleso di homi. Til ke l'atomo anke flagras, e historio finas per la triumfo di raciono e la mort-agonio di la speco. Ma la Greki nultempe dicis ke la limito es nepreterirebla. Li dicis ke ol existis e ke la homo qua audacis ignorar ol esos senkompate abatata. Nulo en la historio di hodie povas kontredicar li.

E la spirito historial e l'artisto vizas rifacar la mondo. Ma l'artisto, pro obligo di lua naturo ipsa, agnoskas la limiti quin la historial mento ignoras. Pro to la lasta vizas tiraneso kontre ke la pasiono dil unesma es libereso. Omni qui luktas hodie por libereso final-analize luktas por beleso. Nature, nulu pensas pri defensar beleso por su ipsa. Beleso dependas ye homi, e ni donos a nia tempo lua grandeso e sereneso nur per akompanar ol aden lua mizero. Ni nultempe plus stacos sole. Ma egale veresas ke homi dependas ye beleso, e con nia tempo pretendas obliviar. Ol tensas su por atingar imperii e lo absoluta, ol vizas transfigurar la mondo ante exhaustir ol, yustigar ol ante komprenir ol. Irgaquon ol dicas, ol forturnas de ca mondo. Uliso, sur l'insulo di Kalipso, es ofrata selekto inter nemortonteso e la lando di lua patri. Il selektas ica tero, e morto kun ol. Tala simpla grandeso es hodie stranjera a nia menti. Altri dicos ke ni indijas humileso. Ma ca vorto, omno konsiderita, es ambigua. Quale ta stulti en Dostoyevski qui fanfaronas pri omno, acensas a la steli e finas per paradar sua shamo en l'unesma publika loko, ni indijas simple la fiereso di la homo fidela ye sua limiti e perceptive amanta sua situaciono.

'Me odias mea tempo,' dicis Saint-Exupery ante lua morto, pro motivi qui ne tre diferas kam ti quin me mencionis. Ma, irgaquante charjeganta es ica krio, venante de ilta qua amis homi pro lia admirinda qualesi, ni ne adoptos ol. Ma quala tento, certenatempe, forturnar de ca mondo magra e tenebroza. Ma ca es nia tempo e ni ne povas vivar odiante ni. Ol falis tante base tam pro l'eceso di lua vertui kam pro la grandeso di lua falii. Ni luktos por ta inter lua vertui qua venas de fore. Qua vertuo? La kavali di Patroklo ploras pro sua mastro, mortinta dum kombato. Omno perdita. Ma Akilo retrovenas de la kombato e vinko jacas ye la fino pro ke amikeso es ocidita: amikeso es vertuo.

Per agnoskar nia nesavo, refuzar esar fanatiki, agnoskar la limiti di homi e la mondo, per la vizaji quin ni amas, kurte, per beleso, ni riunionos kun la Greki. Unsence, la signifiko di la morgala historio ne esos ube homi kredas. Ol jacas en la lukto inter kreo e l'inquiziciono. Irgaqua precon l'artisti mustos pagar pro sua manui vakua, ni povas esperar ke li vinkos. Ankore unfoye, la filozofio di tenebro dissolvos super la maro dazlanta. Ho, dimezala penso, la Troyana milito eventas fore de la kombateyo! Ankore unfoye, la terorigiva muri dil urbo moderna falos livrante, 'olua anmo tam serena kam l'ondi netrublata', la beleso di Helena.

1948

(Tradukita da James Chandler.)

Back to the International Language Ido

James Chandler 30-Nov-02