Jo� od praistorijskih vremena ljudi su naseljavali prostore na kojima se danas nalazi Surdulica. Dana�nje ime-Surdulica je romanskog porekla i potiče od Vlaha Surduličana. Oni su tu davno obitavali, kao staro balkansko stanovni�tvo u svojim katunima. Bogatstvo kraja u livadama i pa�njacima omogućilo je razvoj stočarstva. Uz to na ovim prostorima je od davnina �ivelo i rudarsko stanovni�tvo koje se bavilo topljenjem i preradom rude koja je dono�ena sa Vardenika i susednih rudnika. U razvijeno bronzano doba stanovni�tvo ovih krajeva sačinjavali su starosedeoci Balkanskog poluostrva. Ne�to kasnije ovo područje nastanjuju Dardanci. U antičko doba naselje se nalazilo na plavini, na domak dana�njeg atara. Rimske kolonije obitavaju u Surdulici, koristeći rudno bogatstvo vlasinskih rudnika gvo�đa čija se ruda delimično prerađivala i u samom naselju. U doba vizantijske vladavine naselje i dalje na istom mestu, a iskori�tavanje i prerada gvozdene rude se nastavlja.
U srednjem veku, Surdulica se nalazila u sastavu srpske dr�ave Nemanjića. Prerada gvozdene rude je prisutna i u ovom periodu a o tome svedoče i mnogobrojna �ljaki�ta na području surduličkog atara, koja su u novije vreme iskori�ćena za industrijske svrhe. U prvoj polovini XV stoleća, prema kazivanju Konstantina Filozofa područje dana�nje Surdulice (Inogo�t), dr�ao je pod svojom vla�ću ćesar Uglje�a (1402-1423). Polovinom XV stoleća, Inogo�t potpada pod tursku feudalnu vlast. Od toga doba pa sve do 1877. god Surdulica ima fizionomiju seoskog naselja rudarskog tipa. Pisani tragovi o Surdulici kao seoskom naselju potiču iz 1530. godine u putopisu B. Kuripe�ića, gde on ka�e: "Zatim dođo�e u Vranju... i dospje�e u selo Surdulica".
Za vreme austro-turskih ratova u XVII i XVIII veku, stanovni�tvo Surdulice je znatno proređeno. Ratovi i migraciona kretanja uticali su na smanjenje broja stanovnika. Kao i iz mnogih krajeva Srbije iz Inogo�ta se na sever iselio veliki broj porodica. Od tog vremena glavninu stanovni�tva čini turska populacija. Srba i Arbanasa je bilo svega nekoliko kuća uz izvestan broj ciganskih domova. Prolazeći kroz na�e krajeve A. Bue pominje Surdulicu kao seosko naselje.
Oslobođenje Surdulice od Turaka 1877. god. ima ogroman značaj za razvoj naselja. Surdulica je 1887. godine progla�ena za varo�icu. Od toga doba ona postaje ekonomsko sredi�te Masuričkog sreza. Balkanski ratovi su ometali njen razvoj, a za vreme Prvog svetskog rata, nijedno varo�ko naselje na jugu na�e zemlje nije stradalo od porobljivača kao �to je to Surdulica. Nekoliko hiljada Srba je ubijeno u Surdulici i okolini na mestima kao �to je Duboka Dolina koji su dovođeni iz cele Stare Srbije. Nakon oslobođenja stradalnicima je podignuta Spomen-kosturnica.
Kratak period između dva rata u periodu vladavine dinastije Karađorđevića bio je dovoljan da se Surdulica razvije u privrednom smislu, koji se uglavnom sastojao od individualnog zanatstva, ali i trgovine, bankarstva i energetike.
22. aprila 1941. Bugari su ponovo okupirali surdulički kraj. Surduličani su internirani u Bugarsku, vr�ena su mučenja, silovanja i svakojaka zverstva. Bugari su dva puta palili selo Masuricu, kao i selo Koznica. Posle kapitulacije Bugarske, Surdulica je oslobođena 5. septembra 1944. Danas je taj datum op�tinski praznik.
Nakon Drugog svetskog rata Surdulicu je zadesio ubrzani privredni razvoj. Ona je napredovala u svakom pogledu. Danas je moderan grad sa oko 13.000 stanovnika.
Godine 1999. Surdulica je ponovo zavijena u crno. U agresiji NATO-a na SRJ u tri navrata ona je bombardovana. Pri tom je stradalo civilno stanovni�tvo. Na �alost, Surdulica ima procentualno najveći broj civilnih �rtava od svih gradova u SRJ (preko 30 mu�karaca, �ena i dece) a načinjena materijalna �teta je ogromna. Većina objekata je danas obnovljena, ali u srcima ljudi ostaju neizbrisivi tragovi i bol zbog izgubljenih sugrađana.
SURDULICA-DRUGA GOLGOTA
Prvi svetski rat 1914-18. maloj varo�ici Surdulici je doneo mnogo nesreće i zla. Posle okupacije Srbije 1915. okupirana je i Surdulica od strane Bugara u jesen 1915. Vredan i rodoljubivi narod Surdulice i okoline za vreme bugarske okupacije 1915-18. godine pored toga �to je bio podvrgnut fizičkom uni�tenju, bio je prinuđen i da pune tri godine slu�a i gleda u�asne strahote svakodnevnog zverskog ubijanja Srba u neposrednoj blizini Surdulice. Bugarski okupatori su 1915-18. Surdulicu pretvorili u klanicu Srpskog naroda. U tom periodu Bugari su do Surdulice sproveli na hiljade srpskih interniraca na putu za Bugarsku. Od tog broja jedva da je polovina stigla u internirske logore u Bugarsku. Ostali su taj svoj krvavi put zavr�ili na surduličkim mučili�tima.
Ciljevi bugarske politike prema ovda�njim Srbima su bili jasni. Najstro�ije je bilo zabranjeno sve �to je srpsko, pa i sama reč Srbin. Vr�ena je sistematska bugarizacija Srba, uglavnom pokolj civilnog stanovni�tva, mučenja, silovanja, interniranja, nameti, pljačke, kuluk, razaranja i paljevine... Ubijani su svi viđeniji i obrazovaniji Srbi, sve�tenici, učitelji, činovnici, aktivni članovi partija, advokati, knji�ari...
Jo� od prvih dana okupacije Bugari su počeli da vr�e masovna ubijanja srpskog civilnog stanovni�tva. Po broju ubijenih u njenoj okolini, Surdulica zauzima prvo mesto u odnosu na druge gradove. Bugari su ubijali �irom Srbije. Najsurovija zverstva činjena su srpskoj crkvi i njenom sve�tenstvu.
Mesta na kojima su vr�eni pokolji bila su pod stra�om,pa Surduličani ni svoje mrtve nisu mogli da vide,a kamoli da ih prebrojavaju. Iskopavanja le�eva i kostiju na lokalitetima zločina, koja je vr�ila Međunarodna komisija, u čijem sastavu su bili i takvi eksperti, kao �to su �vajcarac dr. Arčibald Rajs i Amerikanac Vilijem Drajton, nisu dala potpuni uvid u razmere zločina. U Surdulici su ubijani ljudi iz cele stare Srbije. Najvi�e ubistava je bilo na mestu Duboka dolina, ali i na mestima Kalifer, Dubrava, du� Vrle reke i Romanovačkog potoka.
Prema istra�ivanjima dr. Jovana Had�i-Vasiljevića: "u početku su u Surdulici ubijali Bugari Srbe iz pu�aka, potom hladnim oru�jem, pa onda kundacima i drugim tupim oru�jem."
Tačan broj ubijenih Srba u Surdulici do dana�njeg dana nije poznat. Do tačne cifre se mo�e doći analizom podataka iz bugarske arhive toga vremena. Dr. Milivoje Petrović pripremajući građu za svoju poznatu knjigu "Toplički ustanak", učinio je vi�e poku�aja da dođe do arhivske građe bugarske vojne arhive iz Prvog svetskog rata, ali mu takav uvid nije dozvoljen. Zbog toga, za nas je taj podatak jo� uvek tajna. Tačna cifra zverski pobijenih Srba od strane Bugara u Surdulici nalazi se u rasponu od 3.000 do 30.000 ljudi, �ena i dece.
Doktor Rajs u svom izve�taju na osnovu izjava samo �est svedoka iz Surdulice ka�e: "U Surdulici je ubijeno od 2.000-3.000 ljudi iz okoline ili su doterani iz daljih mesta. Svedoci nisu mogli da ih prebroje, bilo ih je suvi�e."
A dr. Jovan Had�i-Vasiljević u jednoj svojoj knjizi navodi da je bugarski vojnik Marinko govorio da su Bugari u Surdulici samo u toku prva tri meseca okupacije ubili "oko 2.000 Srba raznog pola i uzrasta".
Amerikanac Vilijem Drajton, u svom izve�taju međusavezničkoj komisiji za utvrđivanje bugarskih zločina navodi:
"Svi Srbi koji su bili obrazovani ili viđeniji među svojim sugrađanima, bili su pohvatani i sprovedeni u logore u Bugarsku. Na putu za internaciju doterivani su do Surdulice... Cela okolina ovog mesta predstavlja prostrano groblje, pa je opravdano nazvana "klanica Srba",jer su Bugari na putu za Bugarsku , tokom novembra, decembra, januara, februara 1915-16 godine ovde svakodnevno sprovodili 200-400 Srba za internaciju, od kojih su ovde poubijali veliki broj..."
Na� poznati pisac Bora Stanković pominjao je bugarske zločine u Surdulici.O tome on pi�e:
"Surdulica, namenjena da čoveku pru�i odmor, osve�avajući ga svojom prirodom, bila je kao neki centar između divljine vlasinske, pitomine Toplog Dola i prostranih masuričkih livada... Ali, pored ove njene uloge njoj je sudbina dodelila i da ponese veliki krst mučeni�tva i da postane druga Golgota, kosturnica i grobnica Srba, pobijenih i zaklanih ne od neprijatelja, već od zverova i izmeta čovečijeg roda.
Kako čoveka jezivo dira sam hod po ovim mestima, grobovima, humkama. Svaka udoljica, grob je nečiji. Svako va�e stupanje nogom trza vas, da slučajno ne gazite preko mrtvaca, koji je jo� čitavi u odelu, a nad kojim je samo tanak sloj zemlje kroz koji je trava nikla i sa ostalim zelenilom i trulim li�ćem ga pokriva. Bojite se da ga bar sada va�a bratska noga ne gazi i skrnavi. Ali se ne mo�ete sačuvati... Surulica nije vi�e ono nekadanje malo mesto, trgovačka veza između brdskih sela i �elezničke pruge, Vladičinig Hana, Vranja, a za �ivot i provodnju najpogodnije i najzdravije. Sada je Surdulica za Prilep, Gnjilane, Skoplje, Prizren, Vranje, Leskovac, dakle za staru Srbiju, centar nekada�njeg Du�anovog carstva,-drugo Kosovo:kosturnica njenih najboljih sinova, �ena, dece, onoga �to je neprijatelj smatrao da predstavlja �ivot jedne nacije, pa je to pokupio i poklao sve ovde. Sada svuda će se, u svakoj od tih varo�i, selu, kući i porodici čiji je otac, sin, ovde doveden i zaklan, uvek Surdulice sećati, pominjati je prilikom pogreba, opela, pararstosa. Svaka mati..."
Odlučna bitka za oslobođenje Srbije otpočela je na Solunskom frontu 14. septembra 1918. godine. Ubrzo zatim. posle kapitulacije Bugarske, Surdulica je oslobođena 6. oktobra 1918. godine. Ulaskom srpske vojske u Surdulicu, odmah je pokrenuta inicijativa i prikupljanje novčanih za podizanje Spomen-kosturnice u Surdulici i za prikupljanje kostiju �rtava bugarskog pokolja u okolini Surdulice radi njihove ekshumacije i sahrane. Tako je osnovan i odbor za podizanje spomen-kosturnice.
Na dan 24. avgusta 1924. svečano je otkrivena Spomen-kosturnica i spomen-gimnazija kao jedinstven spomenik �rtvama bugarskih zločina izvr�enih u Surdulici 1915-18. godine. Spomen kosturnicu je otkrio kralj Aleksandar Karađorđević a nakon toga svake godine 28. juna, na Vidovdan odr�avane su svečanosti uz prisustvo velikog broja građana, na kojima su evocirane uspomene na ove �rtve bugarskih zločina.
Dolazak kralja Aleksandra u Surdulicu 28. juna 1924. prilikom otvaranja Spomen-kosturnice | 
Spomen-kosturnica stradalnicima 1915-18. sa zgradom gimnazije |
Za vreme drugog svetskog rata, svojim drugim dolaskom u Surdulicu, Bugari su odmah demolirali kosturnicu, uni�tili sve eksponate, a februara 1943.su sru�ili i samu zgradu Kosturnice, tako da danas na ovom mestu stoji samo spomen-ploča koja je podignuta kasnije.
Surdulica i NATO agresija
Godina 1999. za mali grad Surdulicu bila je kobna. Niko nije ni slutio na početku agresije NATO-a, da će jedno malo mesto na jugu Srbije toliko stradati. Poginulo je skoro trideset ljudi, među kojima i �ene i deca. Jedan stambeni kvart je sravnjen sa zemljom a deo surduličkog Sanatorijuma, gde su bile sme�tene izbeglice je takođe uni�ten u bombardovanju. Procentualno Surdulica ima najvi�e civilnih �rtava od svih gradova u Srbiji.
Sam grad Surdulica je bombardovan u tri navrata, a okolina i vi�e od deset puta. U drugom naletu NATO bombardera 27. aprila 1999. pogođen je stambeni kvart nedaleko od centra grada. Tom prilikom je poginulo devetoro ljudi, a među njima troje dece i cela porodica Milić.
Ni posle ovog Surdulica nije po�teđena. Već 31. maja 1999. na meti NATO avijacije na�ao se Sanatorijum-bolnica za plućne bolesti. Opet su stradale nevine �rtve, ljudi, �ene, deca... Poginulo je vi�e od petnaestoro ljudi. Među njima i cela porodica Malobabić. Iako od njihovih tela nije ostalo ni�ta, svi su sahranjeni sa sanatorijskom groblju u Surdulici.
Slike ovog u�asa su obi�le ceo svet kao trajna opomena čovečanstvu da se tako ne�to nikad ne ponovi. Tako ovo mirno mesto podno Vlasine, posle stradanja u dva svetska rata, ratne strahote i u�asi nisu zaobi�li ni ovog puta.
POREKLO STANOVNI�TVA
Arhivska dokumentacija SO Surdulica uglavnom potiče od 1878.godine pa do danas. Tako u drugoj polovinim XIX veka u Surdulici obitava 9 kuća Turaka, samo 3 kuće Srba, 4 kuće Arbanasa i 20 kuća Cigana.
U vreme srpsko-turskog rata (1876-78 god.) i posle oslobođenja od Turaka 1877.godine, etnička sruktura stanovni�tva se iz korena menja. Naime, tursko i arbanasko stanovni�tvo je nasilnom migracijom raseljeno. Na mesto ovog stanovni�tva, ubrzo se doseljava brojno srpsko stanovni�tvo iz susednih sela i varo�i.
Kao najstariji stalnosedelački srpski rodovi smatraju se: Antići, Petrovići i Stambolije. Toliko je svega srpskih kuca bilo prilikom oslobođenja od Turaka 1877.godine.
Iz sela u okolini Surdulice doselili su se: Bo�ilovi, Slančani, Cvilikari (s.Bitvrđa) ; Vasiljevići i Vojčinovići (s.Masurica); Stojiljkovići (s.Bojince) ; Pe�inci (s.G.Romanovce); Anđelkovići (s. Vučadelce); Stankovići (s. Novo Selo); Stojiljkovići (s. Bojince); Dubravci (s. Ravna Reka). Sa Vlasine vode poreklo Zeljari, Stojkovići, Cvetkovići i Čubrini. Dervečani su iz Dervenca (okolina D�epa). Antići i Tare vode poreklo iz Crne Trave. Iz okoline Vranja doseljeni su: Grebenarci, Jankovići ("Ku�inci"), Janjinci, Palikućinci, Popovići, Sto�ići, Vlasi ("Mečkari"), Ćosinci, Stankovići (s. Preobra�enje), Kupinčani (s. Kopinince), Krivofejci (s. Kriva Feja), Dubravci (s. Trebe�inje); Bujkovčani (s. Tibu�de).
Iz gornje Pčinje vode poreklo Vučkovići i Tasini (s. Radovnica). Iz Velesa i njegove okoline dolaze Veljkovići, Đo�ini i Dimkovići a Kitanovići iz okoline Debra u
Makedoniji doselili su se u selo Mačkatica, a odatle u Surdulicu. Na kraju pominjemo da Radojičani vode poreklo iz Bugarske.
Za tačniji uvid u polo�aj pomenutih mesta pogledajte
kartu surduličkog kraja.
Ovaj spisak obuhvata starija imigraciona kretanja stanovni�tva izvr�ena u XIX veku. Nakon toga usledila su nova strujanja stanovni�tva iz raznih krajeva na�e zemlje u drugom talasu doseljavanja između minula dva svetska rata (1920-1940.)
Međutim, većina dana�njih stanovnika Surdulice i okoline vodi poreklo od stanovni�tva doseljenog u periodu posle drugog svetskog rata, kada je Surdulicu zadesio ubrzani industrijski razvoj.
