Site Línguas Indígenas Brasileiras, de Renato Nicolai < [email protected]; [email protected] > -- Projeto Indios.Info < www.indios.info >
Dicionário/dictionary; gramática/grammar; índio/indian
Vocabulário uitoto/vitoto (Witoto/Witôto)
abiucaride febril, febre / fiebre / fever acaido escorpião / alacrán / scorpion acerite espirrar / estornudar / to sneeze adjué grande / grande / large, big adjué espesso, grosso / espeso, grueso / thick afóque mutum, esp. de ave / esp. de ave / a kind of bird aicide correr / correr / to run aimaco queixo / quijada / chin aimáque barba, bigode / barba, bigote / beard, mustache aimarame pescador / pescador / fisherman airida beiju / pan de amido de yuca / a kind of manioc bread álfoi veneno / veneno / poisson alfuibidje tempestade / tempestad / tempest ama irmã, irmão / hermana, hermano / sister, brother ama prima, o / primo / cousin amaçi jibóia, boa, sucuri / anaconda / boa snake amana boto / golfin / dolphin amêna árvore / árbol / tree ámenoicado tuiuiú / esp. de ave / a kind of bird amudjique jacina aniédo solteiro / soltero / single are alto / alto / high arité longe / lejos / far ataua galinha / gallina / hen baie ali / allí / there bânui fígado / hígado / liver baquita jacamim / esp. de árbol / a kind of tree bédjado milho / maíz / corn bétade vento / viento / wind bie cá, aqui / acá, aqui / here bie esta, este / esta, este / this bigue borduna / clava / stick bodide urina / orina / urine bodiro bexiga / vejiga / bladder bodisaideco urinar / orinar / to urinate boraréde amarelo / amarillo / yellow boríde relâmpago / relámpago / lightining buié quem / quien / who bunemara-mana narrador de histórias caca bochecha / moflete, mejillas / cheek cádjáque pederneira / pedernera / fire-stone caféde flor / flor / flower cáganio acará-açu / esp. de pescado / a kind of fish çaié moquem / ahumado / smoked caige nosso / nuestro / our çani tucunaré / esp. de pescado / a kind of fish caniquêvo joelho / rodilla / knee ceda flecha / frecha / arrow ceda, irida jiqui / esp. de cesto para pescar / a kind of basket for fishing cédale cuidado / cuidado / be carefull céga cozido / cocido / boiled cique gengiva / encía / gum cirico mapati, cucura / esp. de planta / a kind of plant coé meu, minha / mi, mia / my, mine côe eu / yo / I, me coéi (?) minha / mia / my, mine coé-iquirité zangado / aburrido / angry comáhí patauá, mala / maleta / suitcase coméque facáduque tristeza / tristeza / sorrow cóque brasa / brasa / ember córapo redemoinho / remolino / whirpool coréquido íris / iris / iris cugue patinho / patito / little duck cuinediê areia / arena / sand çuinóde tremer de febre / temblar con fiebre/ to tremble with fever cuio minhoca / lombriz de tierra / earthworm cumequire coração / corazón / heart çumique macaco leãozinho / esp. de mono / a kind of monkey cunerué rapaz / mozo / boy curéque sapo cururu / esp. de sapo / a kind of toad curufo maguari / esp. de garza / a kind of heron dabecuiro cinco / cinco / five dáde um / uno / one daiade pular / saltar / to jump daimanite três / tres / three damaite deixa / deja / let dêobe fumo (folha) / hoja de tabaco / tabacco leaf dibiréde fino, delgado / fino, delgado / thin dicoma clitóris / clitoris / clitors diéra fumo, tabaco / tabaco / tobacco dioba tambaqui / esp. de pescado / a kind of fish diréhe, icêhê bacaba / esp. de fruta / a kind of fruit djaida canela / canilla / shin djaigo machado / hacha / axe djaino preguiça / pereza (el animal) / sloth djajéda marajá / esp. de onza / a kind of ounce djamoronio, didicuarú onça maracajá / esp. de onza / a kind of ounce djanicônio (serrador) gafanhoto / langosta (insec.) / grasshopper djaúba veado roxo / venado rojo / red deer djicide fruta / fruta / fruit djiédo ariramba, martim-pescador / esp. de ave / a kind of bird djiéroda pote / pote / pot, jar djoiréu arco-íris / arco iris / rainbow djoiri rede de caça / red de caza / hunting net djómani liga de braço / esp. de faja de brazo / a kind band for arm djótoro inambu, nambu / esp. de ave / a kind of bird djuicuruo cipó (lit. escada de jabuti) / cipó, bejuco / liana dôbode tamanduá colete / esp. de armadillo / a kind of armadillo dófe nariz / nariz / nose dorécotête tapagem / esp. de cesto para pescar / a kind of basket for fishing duíco doença / dolencia / sickness ébinio, jacudo vaga-lume / luciérnega / fire-fly éciodédje pingo (de chuva) / gota (de lluvia) / rain drop éde chorar / llorar / to cry éde lágrima / lágrima / tear éde leite de borracha, látex édo espinho / espina / thorn édoma onça vermelha / onza roja / red ounce éfa arara / guacamayo / macaw efoiguigore caveira / calavera / skull êfuié ariranha / esp. de animal de río / a kind of river mammal éganio cobra coral / culebra coral / coral snake êi mãe / madre / mother êi tia / tía / aunt eiahõma macaco prego / esp. de mono / prego monkey eidade perna / pierna / leg êidei nadar / nadar / to swim éidi pé / pié / foot éidiémodo peito do pé / pecho del pié / foot chest eidiero planta do pé, sola do pé / planta del pié / sole êinique pium, esp. de mosquito / esp. de zancudo / a kind of mosquito eio camaleão / camaleón / chameleon eirfe língua / lengua / tongue êmani rio / río / river êmei paca / paca / paca, spotted cavy emo queixada, catetu / puerco salvage / a kind of hog êmondoque costa / cuesta / coast enêco telhado de caranã / tejado de caranan / roof of caranan leaves enêei terra / tierra / earth, soil énicane fagulha / centella / spark énico tamoatá équinió-na-haide (de fogo) formiga / hormiga / ant êrade maracanã / esp. de ave / a kind of bird erecama enteado / entenado / step-son érênio tamanduá bandeira / tamanduá bandera / a kind of anteater eréri caranã / esp. de palmera / a kind of palm tree erouóde olhar / mirar, ojear / to look étoci bem-te-vi / esp. de ave / a kind of bird fácua, mogaréque bacurau / esp. de ave / a kind of bird fecaidjeido ombro / hombro / shoulder fénague barriga da perna / panturilla fenaque pau de balsa / palo de balsa / raft wood fenare (cf. fenaque) santo / santo / saint fequima viúva / viuda / widow fequínio viuvo / viduvo / widowed férecio centopéia / ciémpiés / centipede ficido beija-flor / pica-flor / humming-bird fiódo gafanhoto / langosta (insec.) / grasshopper fióidéte morte / muerte / death fuecanio juriti / esp. de paloma / a kind of pigeon fuéigo lábio / labio / lip fuémona verão / verano / summer fuiana, fuiau timbó / esp. de veneno para pescar / a kind of poison to fish fuido cutia / esp de roedor / a kind of rodent fuiquiri pomba galega / paloma gallega / a kind of dove fuiréde ladrão / ladrón / thief fuiui, p(f)öui lua / luna / moon gadí pirarucu / pirarucu, esp. de pez / pirarucu fish gaimo-héro glande / glande / acorn gairicone periquito / perico / parakeet garadoai uaranarana gibói coca / coca / coca goguira esteio / sostén / prop guáme macaco coatá / mono coatá . coatá monkey guarurama, coinedjé praia / playa / beach guidjago carcás / aljaba / a kind of small basket for arrows guioro-niú concha / concha / shell, conch guitié comida / comida / food guniéde jejum / ayuno / fasting gunõ comer / comer / to eat gurude trovão / trueno / thunder hábe folha de papel / hoja de papel / leaf (paper) haco, hiaco coxa / muslo / thigh hácuéve baço / bazo / spleen háfaique pulmão / pulmones / lung hágabe vinho (refresco) / esp. de vino / a kind of wine haiaráfe via-láctea / camino de San Tiago / Via Lactea hainau raiz / raíz / root haitiquino capim / capin / grass hánaba sombra humana / / sombra humana / human shadow hanadjári onça grande / onza grande / large ounce harafai remo / remo / oar haraíma remador / remador / rower hárue sono / sueño / sleep hêamona idjaque (lit. outro verão começou), ano / año / year hébe tripas / tripas / guts hêdica espeto / asador / spit hédina pênis / penis / penis héfo orelha / oreja / ear hégademá anta / danta, tapir / tapir, anta hêgue ovo / huevo / egg hejádemá-edjéneduma peixe-boi / esp. de animal de río / manati heméi macaco barrigudo / esp. de mono / a kind of monkey hênui água / agua / water hénuidia seiva / savia / sap hiameé segundo / segundo / second hiáne vulva, vagina / vulva, vagina / vulva, vagina hibôni pente / peine / comb hico? (do mato) cachorro / perro / dog hicodainanó tatu canastra / esp. de armadillo / a kind of armadillo hicoquitê roncando / roncando / snoring hicorigue incestuoso / incestuoso / incestuous hidêmo traira / esp. de pescado / a kind of fish hidinêcéte masturbação / masturbación / masturbation hidóbe macaco parauacu / esp. de mono / parauacu monkey hidocuinhaoadiréque morcego branco / murcielago blanco / white bat hifai sogro / suegro / father-in-law hifano sogra / suegra / mother-in-law hificogue abíu / caimito / esp. de fruta himóque macaco da noite / esp. de mono / a kind of monkey hinhoraque barro branco, tabatinga / barro blanco / white clay hiráco onça pintada / onza pintada / spotted tiger hitânio moça / muchacha / girl hitiréde trevas / tinieblas / darkness hitiróquinio lontra / nutria / otter hóde garça azul / garza azul / blue heron hófo barraca / tolderia / barrack hóga camarão / camarón / shrimp homa aranha / araña / spider homa macaco caiarara / esp. de mono / a kind of monkey hudiaconio besouro / escarabajo / bug hueque pelo púbico / pello pubico / pubic hair hueque (no pubis) cabelo / cabello, pelo / hair iáico asa / ala / wing iâma jacundá / esp. de pescado / a kind of fish ianoride baixo (de altura) / bajo / low iaréde perto / cerca / near iaronaite magro / magro / thin ibe pena, pluma / pluma / feather ibôma piolho / piojo / louse iça filha / hija / daughter icido dente / diente / tooth iço tio / tío / uncle icohite amanhã / mañana / tomorrow icoi travessão / atravesado / dash icône barranca / barranco / ravine icóre igapó / bosque inundado / overflowed forest idjáque osso / hueso / bone idjémuidomo encantado / encantado / haunted idjétué igarapé / tipo de río / narrow chanel iéce carne / carne / meat, flesh ificorenio estrela (da tarde) / estrella / star ifo buraco / hueco / hole ifógue cabeça / cabeza / head ifoiguebaro crista / cresta / crest igóre (de árvore) casca / cáscara / bark, peel imane oidjiêde nevoeiro / niebla / thock fog imênia piranha / piraña / piranha fish ináida surubim / surubin / a kind of fish inaraco tipiti / esp. de prensa para yuca / a kind of manioc press inêide sonho / sueño dream inhigue escroto / escroto / scrotum ino urubu-rei / esp. de buitre / a kind of vulture ino-ino urubu / esp. de buitre / a kind of vulture io macaco guariba / mono aullador / guariba monkey iobidén alegria / alegría / joy iqui resina de sorva / resina de sorva / sorva resin ira luz / luz / light iráique tição / tizón / firebrand ire fogo / fuego / fire irída envireira / esp. de árbol / a kind of tree iriréde floresta / bosque / forest ito filho / hijo / son ito neta, neto / nieta, nieto / granddaughter, grandson itôma, hitoma sol / sol / sun itúba redondo / redondo / round iuana jararaca / esp. de culebra / a kind of snake iuúré ele / él / he macáde andar / andar / to walk madivai sardinha mahiduque trabalhar / trabajar / to work mairânio gavião real / gavilán real / hawk maraniéde fraco / flaco / weak maraniéde mau (não presta) / malo / bad máre bom / bueno / good marefui-ui-toma luar / claro de luna / moonlight marida forte / fuerte / strong megorunio machado pequeno / hacha pequeña / small axe mênaide dois / dos / two méni garça branca / garza blanca / white heron ménide leve / leve / light meninio tartaruga / tortuga / turtle mérede pesado / pesado / heavy mero porco / cerdo, puerco / pig méroçigue tanibuca / esp. de árbol / a kind of tree miaje-miáre perna / pierna / leg minie rato (peito branco) / ratón (pecho blanco) / rat (white chest) mio nora / nuera / daughter-in-law mocódi mutuca / esp. de zancudo / a kind of mosquito mocoréde azul / azul / blue moidji bunda, nádegas / nalgas / buttock móifo ânus / ano / anus moma pai / padre / father mõna céu / cielo / sky monaide dia / día / day monare surucucu / esp. de culebra / a kid of snake monarecudo estrela (da manhã) / estrella de la mañana) / early star mono peito, seio / seno / breast monoíço coruja / lechuza / owl monomuido bico do peito / mamella / nipple muidoque cujubim / esp. de ave / a kind of bird muiroque gosma / muermo / pip, gaspes muiroque ramela / legaña / rheum (of the eye) muiróque gordo / gordo / fat nace porta / puerta / door naço caminho / camino / trail nagaamaite quatro / cuatro / four nagáfebequiro dez / diez / ten nágo noite / noche / night nái aquela / aquella / that one (fem.) naima jacaré / yacare / alligator nano antigamente / antiguamente / long ago náredjo biceps naríde nuvem / nube / cloud nauide ontem / ayer / yesterday nécuio pele / piel / skin néhe assaí / esp. de palmera / a kind of palm tree némuie excremento / excremento / excrement neuome onde / donde / where niáotanégue virgem / virgen / virgin nibódo mergulhão / esp. de ave / a kind of bird niécore genro / yerno / son-in-law niécuio veia / vena / vein niénenio tatu grande / armadillo grande / a kind of large armadillo niéquero tucum / tucumán / a kind of palm tree niequique caroço, semente / carozo, semilla / stone (of fruit), seeds nifique pedra / piedra / stone niuçu rato (peito preto) / ratón (pecho negro) / rat (black chest) nocaido tucano / tucán / toucan nocarái canoa / canoa / canoe nóco pato / pato / duck nofanio gia / rana / frog nôgo panela / cazuela / cooking pot nogore panela grande / cazuela larga / large pot nôio sucuriju / esp. de anaconda / a kind of boa snake noiquire coroa / corona / crown noiquito curimatã, curimbatá / esp. de pescado / a kind of fish / nonoco-quenio tamanduáy / esp. de tamanduá / a kind of anteater nóque chuva / lluvia / rain nóvico cachoeira / cascada / waterfall nuioguiê vitória-régia / esp. de planta y flor / a kind of plant and flower ó tu / tú / you (2.p.) oáli mulher / mujer / woman, esposa / esposa / wife oaquimá velho / viejo / old man oáquimá velha / vieja / old woman obidjáca zarabatana / cerbatana / blow-pipe ôcide queimar / quemar / to burn ocudo estrela / estrella / star oçuma avô / abuelo / grandfather oçunio avó / abuela / grandmother odjéreminio jabuti / yabuti / a kind of land turtle ofáibe peixe-cachorro / esp. de pescado / a kind of fish ôgobeide peito, torax / pecho / chest ógodo banana / banano, plátano / banana oididé fumaça / humo / smoke oidjiêde nevoeiro / niebla / thock fog oié teu / tuyo / your oifãno cunhada / cuñada / sister-in-law oiima cunhado / cuñado / brother-in-law óima homem / hombre / man oine marido / marido / husband oinoque dedo / dedo / finger onagáiduque gostar / gustar / to like oniimai dele / de él / his oniimé primeiro / primero / first onocobe umbigo / ombligo / navel onodi mão / mano / hand onófuai braço / brazo / arm ônogai galho / rama / branch orinio acará / esp. de pescado / a kind of fish quéfai (de taboca) faca / cuchillo / knife quêma jacuraru / esp. de iguana / a kind of lizard quêquéde vomitar / vomitar / to vomit quimágo pescoço / pescuezo / neck quinai rede / hamaca / hammock quinédoidjema rouxinol / ruiseñor / nightingale quiquinio quatipuru / esp. de cuati / a kind of small rodent quiriga jamaxi quiritênio muirapiranga, conduru-de-sangue / esp. de árbol / a kind of tree quito veado / venado / deer racique mata / bosque / forest racoéde acabou / acabó / it is finished racudja, hirama branco (cor) / blanco (color) / white (color) rága enterrado / enterrado / buried ráicite rir / reir / to laugh raio cobra / culebra / snake, cobra ráiquié algodão / algodón / cotton ranabacuéfana pesadelo / pesadilla / nightmare ranabudgêgue borboleta / mariposa / butterfly ranoréde pequeno / pequeño / small raraquini taracuá fino, tacuá / esp. de inseto / a kind of insect rautê caçador / cazador / hunter rêrêfe tipóia / banda para el brazo lastimado / sling rêriédo, reiréde valente / valiente / valiant riaréde vermelho / rojo / red riciagoda tamaquaré / esp. de árbol / a kind of tree rifanóte brincar / jugar / to play rióréde calor / calor / heat riróacaduque beber / bibir / to drink ritodjague preto / negro / black rócadirene, tuierênio pica-pau / picamaderos / woodypecker rocide ananás, abacaxi / ananá, piña / pineapple rociridé frio / frío / cold rodime friagem / frialdad / coldness rórái lago / lago / lake rórênio espírito, fantasma / espiritu / spirit ruica assado / asado / roasted ruidjire mandioca / yuca / manioc ruidone matrinxã / esp. de pescado / a kind of fish sacób tejuco taiciconhe tornozelo / tobillo / ankle taicide calcanhar / calcañar / heel taiquidjure cotovelo / codo / elbow tanodjoto mentiroso / mentiroso / liar téide tossir / tosir / to cough teja (sôa terra) gaivota / gaviota / gull têtêbe borboleta / mariposa / butterfly tidí macaco de cheiro / esp. de mono / a kind of monkey tiéme (?) miolo / meollos / brain tifuire campo / campo / field tigábinio pirapitinga / esp. de pescado / a kind of fish tó poraquê / esp. de pescado eletrico / a kind of electric fish toça saracura / esp. de ave / a kind of bird tôfei abano / abanico / fire-fan tôtê correnteza / corriente / stream totigoma uirapuru / esp. de ave / a kind of bird tuáque cuspe / escupido / spittle tucuréri rim / riñon / kidney uádjotê certo, correto / cierto, correcto / right, correct uaiquidedje inverno / invierno / winter uana nós / nosotros / we uárico safadeza / fajardice / baseness aquiq ucófe meato / canal pequeño / meatus ucuvo sete estrelo / una constelación / a constelation uéo, çaroque papagáios, tipos de / tipos de loros / types of parrots uguanho morcego branco / murcielago blanco / white bat uibáre (pequena) flecha / frecha / arrow uici olho / ojo / eye uicicóro, uicóro pálpebras / párpados / eye lid uicitera pestana / pestaña / eyelash uidódo carapanã / esp. de mosquito / a kind of mosquito uiéco testa / testa / forehead uiéride copular / copular / to copulate uinacaibé sobrancelha / ceja / eyebrown uique (papagáio), cobras divs. / tipos de loros / types of parrots uiqui bola / bola / ball uñóco (anum corcoroca), anum / esp. de ave / a king of bird uqui sêmem, esperma / semen, esperma / semen, sperm uruécide grávida / preñada / pregnant utáde hímen / himem / hymen vótera cabelo / cabello, pelo / hair
Fonte: Coletado por Nunes Pereira, História e vocabulário dos índios uitoto. Gr. Macro-Caribe. Classificação: Witotoan, Witoto, Witoto Proper: Braz. HUITOTO
Uitoto-Kaimo
úlue criança / niño / child
Fonte: Citado por SCHULLER, Rodolph R., in Revista Americana, 1911. Sinonímia: Witoto-Kaïmö.
[Colaboração de Victor A. Petrucci (ver links).]