Site Línguas Indígenas Brasileiras, de Renato Nicolai < [email protected]; [email protected] > -- Projeto Indios.Info < www.indios.info >
Dicionário/dictionary; gramática/grammar; índio/indian
Vocabulário xerente (Cherente/Šerente/Sherente/Xerente/Xerénte/Xerênte)
ab bë homem / hombre / man a'kwén pessoa, gente / persona, gente / people am'bë homem / hombre / man am'ké cobra / culebra / snake, cobra apa calango / tipo de iguana / a kind of lizard ap kre buraco / hueco / hole a'ré / kã'to e / e, y / and ã'ré não / no / no, not ay'kdé menino, criança / niño infante / young boy, child ay kté'nrã verme, minhoca / gusano. lombriz de tierra / worm, earthworm ay nã'ka nuvem / nube / cloud ay pëkrén'wa voltar, dar volta / volver / to return a'wén / bdë dia / día / day bab tãdi afilhado / ahijado / godson bba'kré esfregar / fergar, esfregar / to rub bbate tapioca / tapioca / tapioca bdë sol / sol / sun bdë'di caminho / camino / trail bru roça / roza, chacra / plantation (RP) dab'du pescoço / pescuezo / neck da'di barriga / vientre / belly dadkë morto / muerto / dead dadkë'da morrer / morir / to die dahë pele / piel / skin daheb zu roubo / robo / robbery dahepo'to inchar / hinchar / to swell dahrë grito / grito / cry dakbu'nin limpar / limpiar / to clean dakka tosse / tos / cough dakmãsimãzu'si pensar / pensar / to think dakrã cabeça / cabeza / head dakup'sõ lavar / lavar / to wash da'kwa dente / diente / tooth damnã'wa costas / espaldas / back da'mrõ conjuge, esposa, marido danin'kbo garra, unha / uña / nail daninp'kra mão / mano / hand daninsi'zé nome / nombre / name danka cachorros / perros / dog (pl.) da'nkre nariz / nariz / nose danminre direita / derecha / right (direction) danmin'ke esquerda / izquierda / left da'nnã intestinos, entranhas / intestino / intestine danõ'knõ peito / pecho / chest danõ'kko vomitar / vomitar / to vomit danõ'tõ dormir / dormir / to sleep danõyn'to língua / lengua / tongue danpo'kre orelha / oreja / ear da'pa fígado / higado / liver da'pkén coração / corazón / heart da'pkénza'nin respirar / respirar / to breathe da'pra pé / pié / foot dapto'kwa pai / padre / father danõ'kre cantar / cantar / to sing danõ'mrõ deitado, estar / estar acostado / deitado / to be lying down dasa alimento / alimento / food dasihë'zu brincar / jugar / to play dasikwa'pé brigar, lutar / bregar, luchar / to fight dasinsi'ri rir / reir / to laugh da'to olho / ojo / eye date perna / pierna / leg dawapa'ri ouvir / oir / to listen dawa'pru sangue / sangre / blood daway hu'ku saber / saber / to know daza coxa / muslo / thigh daza'hi cabelo / cabello, pelo / hair da'zda perna / pierna / leg dazépa'rkwa mãe / madre / mother du erva, capim, grama, mato, relva / césped / grass, herb dum krture'ki pequeno / pequeño / small duze cana / caña / cane hë'di frio / frío / cold he'su folha / hoja / leaf hetum'di sujo / sucio / dirty he'wa céu / cielo / sky hu neblina / niebla, neblina / fog, mist hu'ku onça / onza / ounce in'bë rabo / cola / tail in'- meu, minha / mi, mia / my, mine in'du piolho / piojo / louse inhë / wde'hë casca / cáscara / bark, peel in'hi / rob'hi osso / hueso / bone inka'mõ outro / otro / other in'ku chifre / cuerno / horn in'kuzé'rã verde / verde / green in'kwayn'ba certo, correto / cierto, correcto / right, correct in'nin carne / carne / meat, flesh in'pe melhor / mejor / better in'pté amarelo / amarillo / yellow in'rã branco (cor) / blanco (color) / white (color) insda'rbi / inpa'hi pena, asa / pluma, ala / wing, feather insda're saliva / saliva / spittle insdawa boca / boca / mouth in'té novo / nuevo / new intoyti alegre, estou / estoy alegre / I'm happy ka- tu / tú / you (2.p.), você / usted / you kã'hã este / este / this kakõ jatobá / esp. de árbol / a kind of tree kanõ'rin vós / vosotros / you (2.p.p) kapo'ko rachar / rajar / to split kã'to / a'ré e / e, y / and kayte teu / tuyo / your kawazë'ri raspar, coçar / raspar, rascar / to scrape, to scratch kazapu'ku / sapu'ku coser, costurar / costurar / to sew kburé todos / todos / all kdë anta / danta, tapir / tapir, anta ke mel / miel / honey kë água, rio / agua, río / water, river ké / shë cortar, serrar / cortar / to cut kekwa'rã sal / sal / salt këmnãwa'wi boiar / boyar / to float këku'knén gelo / hielo / ice këpo'ré mar / mar / sea këzadki boto / golfin / dolphin kmãdëkë ver / ver / to see kmãmrõmõ'nõ contar / contar / to count kmãro'win bater / batir / to beat kmãwasi'si atar, amarrar / atar, amarrar / to tie kmén'si comer / comer / to eat knén pedra / piedra / stone -kre em, ovo / en, huevo / in, egg kré'di seco / seco / dry kri casa / casa / house krinmõ'rin andar / andar / to walk krnmrõ'mnõ viver / vivir / to live kro macaco / mono / ape, monkey; cigarra kroy'ti podre, estragado / podrido, roto / broken krsrõwa morar / morar / to live krsasa'ri caçar / cazar / to hunt krture'ki curto / corto / short ktëka gado / ganado / cattle ktikré'di fino, delgado / fino, delgado / thin ku'ba canoa / canoa / canoe kunén'di mau / malo / bad ku'pa mandioca / yuca / manioc kupi esp. peixe / esp. de pescado / a kind of fish kup krdã taboca, bambu / bambú / bamboo kuta'bi realmente / realmente / really kuy'hë jacaré / yacare / alligator kunwa lá / allá / there ku'zë fogo / fuego / fire kuzki'di estreito, apertado / estrecho, apretado / narrow, tight kwakre cavar / cavar / to dig kwa'nin puxar / tirar / to pull kwapse'di afiado, cortante / cortante / cutting kwatõ'di cega (a faca) / embotada (el cuchillo) / blunt (the knife) mã ema / ñandu / emu mã'ra noite / noche / night mã'rin o que / que / what mén atirar, jogar / arrojar / to throw mnin morin vir / venir / to come mrã mata / bosque / forest mrén dizer / decir / to say mrénpradén três / tres / three mrmén / was'ku dizer / decir / to say nha'nén como / como / like nmã'zi onde, quando / donde, cuando / where, when nõ'kwa quem / quien / who nõkwam nõ'rin alguns / algunos / some nõ'zë milho / maíz / corn nrõ coco / coco / coconut -pa raiz / raíz / root pa'di tamanduá bandeira / tamanduá bandera / a kind of anteater pahi'di temer, ter medo / temer / to fear, to be amazed pa'ki comprido / largo / long pã'rin matar / matar / to kill pi'kõ mulher / mujer / woman pi'za panela de barro / cazuela de barro / clay pot pku lagoa / laguna / lagoon po'ki largo, amplo / ancho / large ponkwa'nen dois / dos / two prdu mutuca / esp. de zancudo / a kind of mosquito pre'di pesado / pesado / heavy pré'di vermelho / rojo / red pse'di bom / bueno / good; é bom / és bueno / it is good rbéta ferro / hierro / iron -ré com / con / with ro coisas / cosas / things rom hë'di longe / lejos / far rom'hi / in'hi osso / hueso / bone rom krture'ki perto / cerca / near rom'krã fruta / fruta / fruit rom nin'rnã flor / flor / flower rom siwamnã'rin animal / animal / beast rom'wa banha, gordura, graxa / gordura, grasa / fat, slush rom'zë semente / semilla / seed rowa'kku vento / viento / wind sakténza'wré muito / mucho / much saktõ'di espesso, grosso / espeso, grueso / thick saku'ri soprar / soplar / to blow sam'nã ficar de pé / quedar-se en pié / to stay up sapa'ri aguentar, pegar, sustentar / aguantar, tomar, sustentar / to sustain, to hold sapto'di redondo / redondo / round sapu'ku / kazapu'ku coser, costurar, furar / costurar, huecar / to sew, to bore sa'ri morder / morder / to bite sarõ'rin queimar / quemar / to burn sasi'si empurrar / empujar / to push sawré'de grande / grande / large, big sda'mrinmin cheirar / olfatear / to smell sé espírito de pássaro / espiritu de pájaro / spirit of bird shë / ké cortar / cortar / to cut shu wde pau d'árco / esp. de palo / a kind of wood si ave, pássaro / ave, pájaro / bird sinpse'di cheio / lleno / full sin prub di quebrado / quiebra / broken sire passarinho / pajarito / bird skupse'di liso / liso / smooth skwayn'pse quatro / cuatro / four smin'ka cinzas / cenizas / ash sminda'zé nuvem, fumaça / nube, humo / cloud, smoke smin'si um / uno / one sminza'pu machado / hacha / axe sõ'mrin dar / dar / to give srã colina, monte / monte / hill, mount ssa'kre voar / volar / to fly sub zari cavalo / caballo / horse tã chuva / lluvia / rain ta'hã aquele, ele / aquél, aquello, él / that one, he tanén'nmén porque / porque / because tanõ'rin eles / ellos / they ta'zi aí / ahí / there tbe peixe / pez, pescado / fish téb di novo / nuevo / new ti flecha / frecha / arrow tka terra / tierra / earth, soil tkay tmõ'rã areia / arena / sand tkay za'zu pó, poeira / polvo / dust toki pássaro preto / pájaro negro / black bird top kõdi tirar / quitar / to draw out tomdi cansado / cansado / tired to'nmén aqui / aqui / here tpedpré esp. peixe / esp. de pescado / a kind of fish ture menino / niño / boy wa eu, lua, papagaio / yo, luna, loro / I, moon, parrot -wa a, em, se / a, en, si / to, in, if wa'hu ano, verão, epoca seca / año, verano, epoca de sequía / year, summer wakro'wde arco / arco / bow wakti'di, wakdi negro, preto / negro / black wam huy'ti reto / recto / straight wanõ'rin nós / nosotros / we wamrinre'ki poucos / pocos / few wam tki'di molhado, úmido / mojado / wet wap'sã cachorro / perro / dog wap'sõ cheirar / olfatear / to smell waptã'rã cair / caer / to fall wapu'di quente, morno / caliente, tíbio / hot, warm wa'ra correr, fluir / fluir / to flow wa'rin fumo, tabaco / tabaco / tobacco wa'si estrela / estrella / star was'ku / mrmén dizer / decir / to say wa'ti apertar / apretar / to clasp wawén'di velho / viejo / old man wde árvore / árbol / tree wde'hë / inhë casca / cáscara / bark, peel wde'hu pau, pauzinho / palo, palito / stick, little stick wde'nrõ corda / cuerda / rope, cord wré anu / esp. de pájaro / a kind of bird zëb hu formiga / hormiga / ant zekre'nén beber / bibir / to drink zëri'bi nadar / nadar / to swim zraku para o outro lado do rio
Fonte: Mattos, Rinaldo de (ILV). Gr. Macro-Ge, Ge-Kaingang, Ge,
Central. Sinonímia: Sherente
[Colaboração de Victor A. Petrucci (ver links).]