Site Línguas Indígenas Brasileiras, de Renato Nicolai < [email protected]; [email protected] > -- Projeto Indios.Info < www.indios.info >
Dicionário/dictionary; gramática/grammar; índio/indian
Vocabulário oiampi/uaiampi (Oyampi/Oyampik/Oayapi/Wayampi/Waiãpi/Wayãpi/etc.)
ã corda / cuerda / rope, cord ã isto / esto / this ã owaj este lado / este lado / this side ã rapia igual à, como este / igual a, como este / equal to, like this ãy dente / diente / tooth 'a, ar dia / día / day 'a fruta / fruta / fruit a'a, 'a cair / caer / to fall a'a deitar-se na rede / acostarse en la hamaca / to lie on the hammock a'ã ficar em pé / quedar-se de pié / to stay up a'a'o afundar / ahondar / to sink a'e eu disse / yo dijo / I said a'e ele, aquele / él, aquello / he, that one a'oka rachar / rajar / to split a'okwaj pergunto / pregunto / (I) ask a'u, 'u comer / comer / to eat ay, a'e aquele / aquel, aquello / that one a'y preguiça / pereza (el animal) / sloth a'ya nadar / nadar / to swim a'yjn, a'iny semente / semilla / seed a'ykai preguiça grande / pereza grande (el animal) / a large sloth a'ypykui remar / remar / to row a'ysa cruzar o outro lado / cruzar al otro lado / to cross to the other side aa ir / ir / to go aapi atirar com espingarda / tirar con espingarda / to fire with rifle aeka procurar (o ato) / buscar (el acto) / to look for (the act) aeky, araa, eraa levar / llevar / to carry aemi'sire, puka rir / reir / to laugh aen sair / salir / to go out aeno eu entendo / yo entiendo / I understand aeru trazer / traer / to bring aeta cortar / cortar / to cut aetõ eu cheiro / yo olfateo / I smell age'e, angé'e hoje, agora / hoy dia, ahora / today, now age'e karume hoje de tarde / hoy a la tarde / this afternoon age'e we agora mesmo / ahora mismo / now agyo perto / cerca / near ai mau / malo / bad aijaapa torcido / torcido / twisted aijurupira respirar / respirar / to breathe aike entrar / entrar / to go in aiko há, possuir / poseer / to own, to possess aiko'õ odiar, estar zangado, ficar com raiva / odiar, fastidiarse, ponerse colérico / to hate, to be angry aikyi pescar (pegar peixe) / pescar / to fish aimamo descansar / descansar / to rest aime, ayme afiado / filoso / sharp aimeno afiar / afilar / to sharpen aimenokwe estar afiado, afiado / filoso / sharp aimi'u . comendo / comendo / eating aimoena morar / morar / to live aimorai, yymaray brincar com crianças / jugar con niños / to play with kids aino fazer / hacer / to do, to make aipiamo buscar / buscar / to search aiporaka caçar / cazar / to hunt aipyy puxar canoa para a praia / tirar canoa a la playa / to pull conoe to the beach aisyry sair / salir / to go out aitopi gostar, querer / querer / to want aity derrubar / derrumbar / to throw down ajã bicho do mato, espírito mau / animal salvaje, espiritu malo / wild beast, bad spirit ajã correr / correr / to run ajaapa aleijado / lisiado / crippled ajaire mais tarde / más tarde / later ajaire sa'u próxima semana / proxima semana / next week ajapara descer / bajar / to go down ajapia cortar-se / cortarse / to cut yourself ajapisi brigar, lutar / bregar, luchar / to fight ajapyaka ouvir, escutar / escuchar / to listen ajasiko folgar / holgar / to rest ajawa fugir / huir / to escape ajawire depois / despues / after ajawy errar o alvo / errar el blanco / to get wrong the target ajawyry rolar como balão / rodear como balón / to roll like a ball ajia quebrar uma flecha / quebrar una frecha / to break an arrow ajiga cantar / cantar / to sing ajityity brigar, lutar / bregar, luchar / to fight ajo vir / venir / to come ajo'o cavar / cavar / to dig ajora'i estou saindo / estoy salindo / i'm going out aju, aipa estar / estar / to be ajuka, yuka matar / matar / to kill ajupi subir, trepar / subir, trepar / to go up, to climb ajurukusu escovar / cepillar / to brush ajurupira bocejar / bostezar / to yawn ajuwei querer / querer / to want ajywy, yiwi voltar / volver / to return ajywy'aijo até logo / hasta luego / see you later ajywyky'y até um pouco / hasta un poco aka'a rasgar, romper / rasgar, romper / to tear, to rend aka'u estar bêbado / estar borracho / to be drunken akai, kay queimar-se / quemarse / to burn yourself akaipa, api queimar / quemar / to burn akaja fruta de taberiba / esp. de fruta / a kind of fruit akaju fruta de caju / esp. de fruta / a kind of fruit akajyn sumir, desaparecer / desaparecer / to disappear akakajn, akarajn arranhar / arañar / to scratch akã cabeça / cabeza / head akana cruzar o rio / cruzar el río / to cross the river akanopã golpear / golpear / to hit akanta coroa de penas de tucano / corona de plumas de tucán / toucan feather crown akarasu escorregar / delizar / to slip akaropã derrubar mato, fazer uma derrubada / derrumbar la vegetación / to pull down the forest ake, ke dormir / dormir / to sleep akena fechar / cerrar / to close akoi cair de cima / caer de arriba / to fall from top akosi cutia / esp de roedor / a kind of rodent aku quente / caliente / hot akua eu sei / yo sé / I know akuma'y meteorito / meteorito / meteorite akusi cutia grande (nome da cobra) / esp. de culebra / a kind of snake akusi lavar / lavar / to wash akwa passar por alguma coisa / pasar por alguna cosa / to pass by something akyje estar com medo, temer, ter medo / temer / to fear, to be amazed akyky macaco guariba / mono aullador / guariba monkey akyry afiar / afilar / to sharpen amã chuva / lluvia / rain ama'aty juntar / juntar / to join ama'e acordar / despertar / to awake ama'e'e, ma'en ver / ver / to see amanaky'ype janeiro, primeira chuva / enero, primera lluvia / January, first rain amano, manun morrer / morir / to die amen daí / de ahí / from there ame'e emprestar / prestar / to lend, to borrow amena casar-se / casarse / to marry (refl.) amete assim / así / so amimoi cozinhar / cocinar / to cook amo boiar / boyar / to float amo outro / otro / other amo kõ outros / otros / others amoa'o procurar / buscar / to look for amoajã, moayã empurrar / empujar / to push amogeta falo / hablo / I speak amoige botar, pôr, colocar / poner / to put amojã fazer / hacer / to do, to make amokaen curar carne / salar la carne / to salt the meat amokatu limpar uma área, consertar / limpiar una área, arreglar / to repair amokekei rasgar, romper / rasgar, romper / to tear, to rend amokõ engolir / engullir / to swallow amokoine livre-me, solte-me amokope aí, ali / ahí, allí / there amomo cair / caer / to fall, atirar amomo furar / huecar / to bore amono causar quebra / causar quiebre / to cause breaking amonyi, amopu espantar / espantar / to fright amonyj eu estou surpreendido / estoy sorpreso / I'm surprised amopopai cortar capim / cortar capin / to cut the grass amopopo atirar, jogar / arrojar / to throw amoripe enganar alguem / engañar alguno / to deceive somebody amoropite diferente / diferente / different amoru lombriga, tipo de / tipo de lombriz / a kind of worm amosikã secar / secar / to dry amosikapu alisar tábua / alisar tabla / to smooth board amosu fumar / fumar / to smoke amos¥ colocar dentro da água / poner en la agua / to put in water amotarai eu abro a porta / yo abro la puerta / I open the door amotoro quebrar / quebrar / to break amoty apertar-se / apretarse / to clasp (refl.) amotyn puxar / tirar / to pull amowy carregar / cargar / to carry amowyja criar / crear / to create amoyne encher / llenar / to fill amuuka mandar / mandar / to send amun algum, outro / alguno, otro / some, other amuny avô / abuelo / grandfather ani não / no / no, not ano quebrar a corda do arco / romper el hilo del arco / to break the rope of bow anopã golpear com pau / golpear con palo / tohit with stick anuja rato / ratón / rat anyra morcego / murciélago / bat aotyn eu planto / yo planto / I plant apã inimigo / enemigo / enemy apa'ã ficar preso como uma canoa no rio apapã talhar / tallar, tajar / to cut, to curdle apasin amarrar / amarrar / to tie ape costas / espaldas / back ape, pee caminho / camino / trail apeju, peyu soprar / soplar / to blow apekun língua / lengua / tongue apete dar um tapa / dar un bofetón / to slap api, pita parar / parar / to stop api sentar-se / asentarse / to sit down api, akaipa queimar / quemar / to burn api'a testículo / testículo / testicle apinaity pescar com anzol / pescar con anzuelo / to fish with fish-hook apipin raspar com faca / raspar con cuchillo / to scrape with knife apira cabelo / cabello, pelo / hair apire descascar / descarcar / to bark apiro tirar a pele / pelar / to skin apisi guerra, briga / guerra, pelea / war, fight apo raiz / raíz / root apo pular / saltar / to jump apo'a levantar-se / levantarse / to get up apo'en colocar / poner / to put apo'o tirar fruta / sacar fruta / to catch fruit apoã torcer a linha com a mão na coxa para faze-la ficar mais fina / trabajar el hilo en el muslo apoi livrar / librar / to free apokyry molestar sexualmente / molestar sexualmente / to tease sexualy aporegeta falar / hablar / to speak aporu usar / usar / to use aporuta vou emprestar / voy prestar / to lend, to borrow aposiko trabalhar, mexer / mover / to move apota, pota querer, gostar / querer / to want apu'a, ikanapu'a redondo / redondo / round apuka, puka rir, sorrir / reir / to laugh apy pegar e segurar / tomar, asegurar / to take, to hold apy'a depressa, de repente / aprisa / fast apyao, piau novo / nuevo / new apyatã apertar / apretar / to clasp apyjao abrir / abrir / to open apyka banco / banca / seat apykoin talhar / tallar, tajar / to cut, to curdle apypo'o ação de cavar para tirar alguma coisa da terra apyta ficar, não sair / quedar, no salir / to stay, don't go out apytarõ remendar / remendar / to patch apytyrõ ajudar, dar assistência / ayudar / to help apytyrõgatu boa ajuda / buena ayuda / good help apyy comprar / comprar / to buy ar, a dia / día / day araa, eraa levar / llevar / to carry araituru barata / cucaracha / cockroach arapo poraquê / esp. de pescado eletrico / a kind of electric fish arapuru cacau / cacao / cocoa arara arara / guacamayo / macaw arara arara (nome da cobra) / esp. de culebra / a kind of snake arasa fruta para pescar pacu / una fruta para pescar / a fruit to fish areko ter / tener / to have aresi arroz / arroz / rice ariwo, ariwo dia, de dia / día, de día / in the day time aro esperar / esperar / to wait arojy cortar um grupo de frutas / cortar un grupo de frutas / to cut a group of fruit arojywy devolver / devolver / to return aryo, a, ar dia / día / day asa- atravessar / atravesar / to cross asa'y formiga / hormiga / ant asema árvore usada para fazer canoa / árbol usado para hacer canoa / a tree used to make canoe asin ponta / punta / point asinigay fino, delgado / fino, delgado / thin aso'oso costurar / costurar / to sew asu'u ferida de bicho / herida de animal / animal wound ata andar / andar / to walk atã duro / duro / hard atasin nuvem como fumaça, neblina / niebla, neblina / fog, mist atore deitar / acostar / to lie atyma flecha que serve como arpão / frecha que sirve como arpón / an arrow used like harpon atyma taraj flecha como arpão / frecha como arpón / arrow like harpon atywyro varrer / barrer / to sweep 'aw deitar / acostar / to lie awa quem é?, quem / quien és?, quien / who is?, who awaen chegar / llegar / to arrive, to reach awajaro rachar lenha / rajar leña / to split firewood awapy tampar / tapar / to cover awasi milho / maíz / corn awe'en, we'en vomitar / vomitar / to vomit awewe, wewe voar / volar / to fly awiyepa fim, término / fin, término / end, finish awin ele, ela / él, ella / he, she awin - kõ eles, elas / ellos, ellas / they awin ã assim / así / so awyjã reme quando assim / cuando así / when so awyjepo terminar / terminar / to finish awyjy descer / bajar / to go down awypy afundar / ahondar / to sink ay dor / dolor / ache ayama'en porém / pero, contodo / but ayky tirar com a mão / sacar con la mano / to draw out with hand ayo língua / lengua / tongue e nome / nombre / name e'ã sombra da pessoa / sombra de persona / person shadow e'egatu muito doce / muy dulce / very sweet e'en doce / dulce / sweet e'eu arrotar / eructar / to belch e'i ele disse / él dijo / he said e'y coxa / muslo / thigh e'ywa sede / sed / thirst eagyo estar triste / estar triste / to be sad eaiwa sono, estar com / estar con sueño / to be sleepy eakã, akã cabeça / cabeza / head eakagay dói-me a cabeça / duele mi cabeza eako'en clavícula / clavícula / clavicle eamai gritar / gritar / to cry eamyay estou com fome / estoy hambriento / I'm hungry eape, ape costas / espaldas / back eapekõ, apikun língua / lengua / tongue eapetumyta vou desmaiar / voy palidecer / I will faint eapira, apira cabelo / cabello, pelo / hair eapowoi sonhar / soñar / to dream eapwigwa narinas / ventanas / nostrils eapy sente-se ! / sentese / sit down earokã costela / costilla / rib eary lágrima / lágrima / tear earypy pescoço / pescuezo / neck easã espirrar / estornudar / to sneeze easa eu encontrei, achei / yo encontré / I found easi'y ombro / hombro / shoulder eayo falar alto / hablar alto / to speak loudly ee para / para / to, for ei abelha / abeja / bee ei jakamiee tipo de abelha / esp. de abeja / a kind of bee ei jeparai tipo de abelha / esp. de abeja / a kind of bee ei pinaijee tipo de abelha / esp. de abeja / a kind of bee ei tatai tipo de abelha / esp. de abeja / a kind of bee ei tukanee tipo de abelha / esp. de abeja / a kind of bee eimorypa amigo especial / amigo especial / special friend ejaryj minha / mia / my, mine ejojo soluço / sollozo / sob ejuru, yuru boca / boca / mouth ejywa antebraço / antebrazo / forearm ejywaypy antebraço / antebrazo / forearm eka gordo / gordo / fat ekãgwe, kãngwer osso / hueso / bone ekane'o descansar / descansar / to rest ekarasapa ferida / herida / wound ekaray estou com febre / estoy con fiebre / I have fever ekasi com muita força / con mucha fuerza / with big strength ekatu é bom, sou bom / és bueno, soy bueno / it is good, I'm good ekawyjin difícil / difícil / difficult ekejao tamanho / tamaño / size eko estar em movimento / estar en movimiento / to be in movement eku'a cintura / cintura / waist ekujã irmã / hermana / sister ekuruka pescoço, a parte da frente / cuello / neck ekurukapo colar de miçanga / collar de mortacillas / glass bead necklace eky'a, ki'a sujo / sucio / dirty ekyjawin pequeno / pequeño / small ekyrao gordo / gordo / fat eme beira do rio, beira d'água, margem, porto / riverside, puerto / margin, port eme, men meu marido, marido / mi marido, marido / my husband, husband ememy dar à luz / parir / to give birth to ememy meu filho (fala de mãe) / mi hijo (habla de madre ) my son (mother's speech) emireko coisa possuída, esposa / cosa poseída, esposa / possessed thig, wife emy'a namorado / enamorado / boy friend, lover ena lugar de animais / sítio de animales / animals place enami, nami orelha / oreja / ear enamipaj brinco / pendiente / ear-ring enamu inambu, nambu / esp. de ave / a kind of bird ene, ne você / usted / you enone em frente de / delante de / in front of enu ouvir / oir / to listen enu'a pilão / pilón, mortero / pestle enupi namorar / enamorar / to be going out with enuny chamar / llamar / to call enypy'ã, enipi'ã joelho / rodilla / knee epii minha lanterna / mi linterna / my lantern epire, pire pele, casca / piel, cáscara / peel, bark epiri'ai estou com calor, estou suado / estoy con calor / I'm hot epo, epoape mão / mano / hand epo apykwa fita de miçanga para o pulso / cinta de mortacillas para el pulso / a glass beads band for the wrist epo kana colares de miçanga cruzadas na frente epoakagu polegar / pulgar / thumb epoapen, puãpen unha / uña / nail epoapy braço / brazo / arm epokasaka nó dos dedos / nudo delos dedos / fingers knot eporakape palma da mão / palma de la mano / palm of the hand eposi'a, posi'a peito / pecho / chest eposisi dedos da mão / dedos de la mano / fingers epowyj, poiy pesado / pesado / heavy epuru'a está grávida / está encintada / she is pregnant epy é caro / és caro / it is expensive epy, pi pé / pié / foot epy wete é muito caro / és mui caro / it is very expensive epyakagu polegar / pulgar / thumb epyakwe, pyakwe fígado / hígado / liver epymini dedo mínimo / dedo mínimo / little finger epysisi dedos do pé / dedos del pié / toes era’jn, ãy dentes / dientes / teeth era ha cabelo do corpo / pelo del cuerpo / body hair era'y meu filho / mi hijo / my son erajy minha filha / mi hija / my daughter erajy veia / vena / vein eramoj meu avô / mi abuelo / my grandfather erapama arco / arco / bow erapykã testa / testa / forehead erarai esquecer / olvidar / to forget eray minha dor / my dolor / my ache erea, ea olho / ojo / eye ereapy sente-se ! / sentese / sit down ereimopusu cale a boca / callate / shut up ereme lábios / labios / lips eremo arranhar / arañar / to scratch eremo pênis / penis / penis erena, okape minha casa, aldeia / mi casa, pueblo / my house, village ereny, eni saliva / saliva / spittle erenywa queixo / quijada / chin erenywara barba / barba / beard ereposi fezes, excremento / excremento / excrement ererekwa, erekwa minha esposa, mulher / mi esposa, esposa / my wife, wife ererikwarypyta nádegas / nalgas / buttock eretoape face, rosto, cara / rostro, cara / face eretymakwa fita de miçanga no tornozelo / cinta de mortacillas para el tobillo / a glass beads band for the ankle erewamo por causa de / debido a / on account of ereykwe, eykwe estômago / estómago / stomach erokape estômago, abdômen / estómago, vientre / stomach, belly erory alegre / alegre / happy erowã estou com frio, tenho frio / estoy con frío / I'm cold erowa face, rosto, cara / rostro, cara / face eru meu pai / mi padre / my father erumy estou preto / estoy negro / I'm black erupi comigo / conmigo / with me erupiwã espírito / espiritu / spirit eruru inchado / hinchado / swollen eruwy, wyy, uwi sangue / sangre / blood esa encontrar / encontrar / to find ese'en pomo de Adão / pomo de Adan / Adam's apple esin, sin nariz / nariz / nose esirimina cotovelo / codo / elbow eso'ã umbigo / ombligo / navel eso'õ estar molhado / estar mojado / to be wet esusu, kã seio (empréstimo Wayana) / seno / breast etã habitação / habitación / habitation eta'yrowã sou grande / soy grande / I'm large etarã parente / pariente / relative etawo, yu amarelo / amarillo / yellow etekorã estar doente / estar enfiermo / to be sick etoapy cabelo curto / pelo corto / short hair etowy seco / seco / dry et¥ cheirar / olfatear / to smell eturakã coração / corazón / heart eturu lado / lado / side etymã, etimã perna, canela da perna / canilla de la pierna / shin (of the leg) eu'u tossir / tosir / to cough ewewyj leve / leve / light ewo'i verme / gusano / worm ewype estou embaixo / estoy abajo / I'm under... ey, i minha mãe / mi madre / my mother eykwe tripas, estômago / estómago, tripa / stomach, guts eyma, ima animal doméstico, estimação / animal doméstico / domestic animal eytarõ estou repleto / estoy lleno / I'm full haa, owe plumage / plumaje / plumage haj, iro amargo / amargo / bitter hoõ está (acertivo) / está (acertivo) / is (acertive) hoõ tá bom, pode ir / bueno, pudes ir / well, go away 'i cabo / mango / handle i árvore / árbol / tree i mãe / madre / mother i'a fruta / fruta / fruit i'aryo em cima de / arriba de / over iakatuwe mesmo tempo de / mismo tiempo de / same time iaky, ekoen verde / verde / green iakyrin fruta verde, não madura / fruta verde, no madura / unripe fruit iar canoa / canoa / canoe ie eu / yo / I, me iepa'en eu também / yo también / me also iete, ieteipo está bom / está bien / it is OK ieteipowyi obrigado / gracias / thank you ijã castanha / castaña / chestnut ijawin jojin cada um / cada uno / each one ijaytata, yaitata estrela / estrella / star ijõ espinho / espina / thorn ijo podre (como uma canoa) / podrido, roto / rotten like a canoe ijowoj muito perto / mui cerca / too close ijukwe está velho / está viejo / it is old ijyn liso / liso / smooth ijyway pykwa fita de miçanga para a canela / cinta de mortacillas para la canilla / a glass beads band for the shin (of the leg) ika, ka gordura de carne, graxa / gordura, grasa / fat, slush ikaiwe queimado / quemado / burnt ikanapu'a, apu'a redondo / redondo / round ikanikani torto / tuerto / twisted ikasi forte / fuerte / strong ikasin cheiros / olores / smell (pl.) ikatuari bonito / bonito / beautiful ikatukwe clareira / claro (del bosque) / clearing (in the jungle) ike aqui mesmo, neste lugar / aqui mismo / right here, in this place ike rowã perto / cerca / near iko'ã cinto de miçanga / cinto de cuentas / glass beads belt ikuariwe detrás, atrás / atrás / behind ikupasi tábua usada no lado da canoa / tabla en la canoa/ board on the boat ikupey mais adiante / más allá / further ikusiwa desenho / dibujo / draw ikwa, kwa, kwar buraco / hueco / hole ikyao sujo / sucio / dirty ikyrao forte / fuerte / strong imona ladrão / ladrón / thief imorun, yimoirun zangado / aburrido / angry ine estragada (como carne) / podrida (como carne) / rotten (like meat) ini rede nova / hamaca nueva / new hammock ipa lago / lago / lake ipapen, ipoapen unha / uña / nail ipaty flor / flor / flower ipepo pena, pluma / pluma / feather ipepo vagina grande / vagina larga / large vagina ipeu largo / ancho / large ipie katu cheiro bom / bueno olor / good smell ipijun, sirima azul escuro / azul oscuro / deep blue ipirã, pirã vermelho / rojo / red ipire casca de árvore, cortiça / corteza / bark ipire pele / piel / skin ipisyry liso, escorregadio / liso, deslizante / smooth, slippery ipisyry mole / muelle / soft ipo semente de milho / semilla de maíz / corn seed ipo'i magro / magro / thin ipojy respeito / respeto / respect ipoko, poko, moko comprido / largo / long ipota comida para animais como tripas jogadas ipupe dentro / adentro / inside irapapu tiro / tiro / shot, firing ire depois / despues / after irõirõte seis, muito / seis, mucho / si, much irõte quatro / cuatro / four isuky limpo / limpio / clean isuky katu muito limpo / muy limpio / very clean 'ita nadar / nadar / to swim itarawã redondo, ou lua cheia / redondo, luna llena / round, new moon itarun cheio, saciado / lleno / full iwang, ywa céu / cielo / sky iwasin, ywasin nuvem / nube / cloud iwasu muito tempo / mucho tiempo / many time iwawe também / también / also iwo mesmo / mismo / same iwi, ywy terra / tierra / earth, soil iwira, ywyra árvore, pau / árbol, palo / tree, wood iwiti morro, elevação / colina, cerro / hill iwitu vento / viento / wind iwyj logo / luego / soon ja dono / dueño / owner ja'aty, pe'irowã, muitos / muchos / many ja'iwe não presta/ não vale nada ja'oma'e comida / comida / food ja'y criança / niño / child ja'y sakyre bebê / nene / baby ja'yre pessoal da aldeia / la gente del pueblo / the village people jai capim, tipo de/ tipo de capin / a kind of grass jajã irmã mais velha / hermana más vieja / older sister jakami jacamim / esp. de árbol / a kind of tree jakare, yakare jacaré / yacare / alligator jakare piun jacaré preto / cayman negro / black alligator jakare tin jacaré branco / cayman blanco / white alligator jamama torcer linha na mão / torcer el hilo en la mano / to twist a thread with hands jamirasin, i'a chifre / cuerno / horn jane, yane nós / nosotros / we (inclus.); muitas pessoas / muchas personas / many people jane aryo katu meio-dia / medio dia / noon janeja deus / dios / god jape'a lenha / leña / firewood japen forno de barro / horno de barro / clay oven japi'i japií, ave amarela e preta / esp. de ave / a kind of bird japy passarinho (nome da cobra) / pajarito (nombre de culebra) / bird (name of a snake) japytape em cima / arriba / over jarara jararaca / esp. de culebra / a kind of snake jarawaj tear (preparado para tecer) / telar (listo) / loom (ready) jarewe inteiro / entero / whole jarewewo caixa / caja / box jariki macaco com rosto branco, pequeno / mono con cara blanca / white face monkey jasi'o carapanã / esp. de mosquito / a kind of mosquito jateo carrapato / garrapatas / tick jatu curto / corto / short jaty cinco, muito / cinco, mucho / five, many jawa, yawa onça, cachorro (nome de cobra) / esp. de culebra / a kind of snake jawajy escorpião / alacrán / scorpion jawapini onça pintada / onza pintada / spotted tiger jawarewa gateiro / cazador de onza / ounce hunter jawewyj arraia / raya / ray (fish) jawin tartaruga / tortuga / turtle jay, yai lua / luna / moon jay oao lua cheia / luna llena / full moon je'ewã pessoa civilizada / persona civilizada / civilized people je'ite único / unico / only je'iwe cedo / temprano / early jemi'ape lugar para amarrar canoa, porto / puerto / port jepe padrinho / padrino / godfather jety batata / patata, papa / potato jeypy antes / antes / before jikyrykwe afiar / afilar / to sharpen jin, yin ainda / aún / still jiruta tartaruga / tortuga / turtle jowijã chefe / jefe / chief jura escada de tronco / escalera de tronco / trunk stairs jykekyty norte / norte / North jypytõ escuro / oscuro / dark jywoi jibóia, boa, sucuri / anaconda / boa snake jywykõ a terra Waiampi / la tierra Waiampi / the Waiampi land jyy, yi machado / hacha / axe ka banha / gordura, grasa / fat, slush kã, esusu seio / seno / breast ka'a mato, selva / bosque / forest, jungle ka'api'i capim / capin / grass ka'apo índio / indio / indian ka'aro folha / hoja / leaf ka'i macaco prego / esp. de mono / prego monkey ka'iwororo caiarara / esp. de mono / a kind of monkey kaiten mosquiteiro / mosquitero / mosquito-net kaa vespão / esp. de avispa grande / a kind of large wasp kay, akai queimar-se / quemarse / to burn yourself kamisa saia / saya / skirt kãgwe, ekãngwe osso / hueso / bone kaparu clava / clave / club kapiwa capivara / capibara / capybara kara batata doce / camote / sweet potato karãy, pipin raspar / raspar / to scrape karakua velho / viejo / old man karakuri dinheiro / dinero / money karamaete daqui há muito tempo / nel futuro / in the future karamani tinta / tinta / ink karamo amanhã / mañana / tomorrow karamoe antigamente / antiguamente / long ago karao batata doce / camote / sweet potato karasapao ferida da leishmaniose / herida de leishmaniose / leishmaniosis wound karãwi espingarda / espingarda / rifle kareme tanga / taparrabo / loin-cloth kariako veado branco / venado blanco / white deer karume tarde / tarde / afternoon karuwe está cedo ainda / aun és temprano / it is still early karyru mala / maleta / suitcase karyru mala de palha / maleta de paja / straw suitcase kasirirena bebida fermentada numa canoa / un tipo de bibida / a kind of beverage katu bom / bueno / good ke dormir / dormir / to sleep ke'irowã, keínruã longe / lejos / far kea rede usada, velha / vieja hamaca / old hammock keawapy corda de rede / hilo de hamaca / hammaca's thread kei'en perto / cerca / near kejao um montão de coisas / un montón de cosas / a lot of things kejun como este; esta quantia / como este / like this kewe aqui / aqui / here ki'a, eky'a sujo / sucio / dirty ki'i afinal / finalmente / at last, after all kiye temer, ter medo / temer / to fear, to be amazed kino rádio / radio / radio ko'ã cinto usado para segurar tanga / cinto usado para asegurar el taparrabo / belt to fix the loin-cloth ko'en madrugada / madrugada / early morning koi amanhã / mañana / tomorrow koi ko'en amanhã de manhã / mañana por la mañana / tomorrow morning kokatu age'e faz bom tempo hoje / hace bueno tiempo hoy kokoty está ao seu lado / está a su lado / it is besides you komana feijão-de-lima / un tipo de frijól / a kind of bean komaru pacu vermelho / pacu rojo, esp. de pescado / red pacu like-fish konawyj embaixo / abajo / under konomi rapaz / mozo / boy konomiky homem jovem / muchacho, mozo / young man konomu nome da lua / nome de la luna / moon's name konosere brinco / pendiente / ear-ring koo roça / roza, chacra / plantation kosiwaj cutia pequena (nome da cobra) / esp. de culebra / a kind of snake kotokotore ao lado de / al lado de / beside of kowipo boa noite, até amanhã / buenas noches, hasta mañana / good night kua saber / saber / to know kui cuia / calabaza cortada / dried shell of calabash kujãkyky moça / muchacha / girl kujao, kwipe'e fora / fuera / outside kupaj colher grande usada para misturar / una cuchara larga / a large spoon kupi'in cupim / comején / termite kurawa material para fazer corda de um arco / material para hacer el hilo del arco / material to make the bow's thread kure papagaio / loro / parrot kure papagaio (nome da cobra) / esp. de culebra / a kind of snake kure sakyre papagaio, filhote de / hijito de loro / parrot's young kure taigwe papagaio com penas / loro con plumas / parrot with feather kurereposi azul claro / azul claro / light blue kuru erupção da pele / erupción de la piel / skin eruption kurumuri flecha / frecha / arrow kurunoa tarântula / esp. de araña / a kind of spider kurupara pólvora / pólvora / gun powder kururu sapo grande / sapo grande / large toad kuse'én rápido / rápido / fast kusiri, kusiu macaco pequeno / mono grande / large monkey kusiwa desenhar / dibujar / to draw kutu furar / huecar / to bore kuu rio Cuc / río Cuc / Cuc river kuyã irmã de homem / hermana de hombre / sister (male ego) kwa pente / peine / comb kwa passar / pasar / to pass kwakwã capim, tipo de/ tipo de capin / a kind of grass kwaky farinha / harina / flour kwani sobrinho / sobrino / nephew kwaray, kwarai sol / sol / sun kwaray apa kyty oeste - onde o sol se põe / oeste, poniente / west kwaray rape ypy kyty este - onde o sol se levanta / este, levante / east kwasi quati / cuati / a kind of small rodent kwata macaco / mono / ape, monkey kwatakame maio - quando o rio baixa / mayo cuando el río baja / may kwe, kwer antigo / antiguo / old kwee ontem / ayer / yesterday kwima'e homem / hombre / man ky'yjn pimenta de cheiro / aji de olor / aromatic pepper kya kyty este lado / este lado / this side kyro tucano de peito amarelo / tucán de pecho amarillo / toucan with yellow chest kyrykyry lima / lima / rasp kysi cortar / cortar / to cut kyto sapo boi / esp. de sapo / a kind of toad kyty para cá / para acá / to there kyy, ki piolho / piojo / louse mã qual / cual / which ma'en, ama'e'e ver / ver / to see maire terminar / terminar / to finish makure fumo, tabaco / tabaco / tobacco mama mãe / madre / mother mani'o mandioca / yuca / manioc mani'u barba / barba / beard mani'y maniva / esp. de yuca / a kind of manioc mano o que é? / que és? / what is it? manun morrer / morir / to die manywo sãme por que? / por qué? / why? mapirisi lombrigas, tipo de / esp. de lombriz / a kind of worm marai jacu / yacu / jacu bird marakaja maracaja / esp. de gato / a kind of cat marakaja remera linha de pesca / hilo para pescar / thread to fish maria faca / cuchillo / knife masakara galinha / gallina / hen masakara kura galinheiro / gallinero / chicken-run masakara remi'o comida de galinha / comida de gallina / hen food masakara retã galinheiro / gallinero / chicken-run me'en dar / dar / to give meju beiju / pan de amido de yuca / a kind of manioc bread meku veneno de uma planta que se usa para paralizar peixe mepo vulva, vagina / vulva, vagina / vulva, vagina meru, pi'un pium, esp. de mosquito / esp. de zancudo / a kind of mosquito merutoã mosca / mosca / fly mewe devagar / despacio / slow mia bicho de caça / animal de caza / hunting animal mia caça / caza / hunting meat mijã semelhante / semejante / like mijen outra vez / otra vez / once again mimi gato / gato / cat miso vassoura de capim / escoba de hierbas / a kind of broom mo'agwe anel / anillo / ring mo'ãruwa muitos / muchos / many mo'y miçanga / mostacilla / glass beads mo'y kweju saia de miçanga / saya de mostacilla / glass beads skirt mo'ykuru colar / collar / necklace moa vaga-lume / luciérnega / fire-fly moa medicamento / medicamiento / medicine drug moapi, mosapi três / tres / three moayã empurrar / empujar / to push moj, moy cobra / culebra / snake, cobra moju arco-íris / arco iris / rainbow moju sucuriju / esp. de anaconda / a kind of boa snake moka atirar com espingarda / tirar con espingarda / to fire with rifle mokapo cartucho / cartucho / cartridge mokuny dois / dos / two momá'e, mombá'e coisa / cosa / thing momo atirar, jogar / arrojar / to throw moneju algodão / algodón / cotton monijun dois / dos / two monowi amendoim / maní / peanut mope onde / donde / where mope po ay onde dói? / donde duele ? / where hurt ? motu mosca, amarela e preta que morde / esp. de. mosca / a kind of fly muru' ame março, águas (chuvas) grandes / marzo / march murutuku cuia / calabaza cortada / dried shell of calabash myku rato / ratón / rat myra mão de pilão / mano de mortero / pestle hand mytepe no centro de / nel centro de / in the center of mytõ, mitun mutum, esp. de ave / esp. de ave / a kind of bird na onde está? / donde está / where is? naepyj barato / barato / cheap naikoj não há nada / no hay nada / there is nothing namenaiwe não sou casado / no soy casado / I'm not maried nami, enami orelha / oreja / ear namirasin chifre / cuerno / horn namu inambu, nambu / esp. de ave / a kind of bird nanã abacaxi / ananá, piña / pineapple nayj não dói / no duele / no hurt ne, ene você / usted / you neikope'e relações sexuais / relaciones sexuales / sex relations nekatuj sou mau / soy malo / I'm bad nekosi fraco / flaco / weak nerairo'y seu cunhado / cuñado / brother-in-law nerewaite rápido / rápido / fast newaimi'y família / familia / family newej estou preguiçoso / estoy perezoso / I'm lazy ni'atyj poucos / pocos / few nikatuj feio / feo / ugly nimo corda / cuerda / rope, cord nira nada / nada / nothing nirojn muitos / muchos / many no'oj ninguém / nadie, ninguno / nobody noaypej não é fácil / no és facil / it is not easy nojawapyj não está aberto / no está abierto / it is not open nonewej capaz/ capaz / capable nowaj feio / feo / ugly nowyaj inteligência / inteligencia / intelligency nupã bater / batir / to beat o folha / hoja / leaf o ir / ir / to go o'o carne / carne / meat, flesh o'õ sim / sí / yes oaso bonito / bonito / beautiful oateponeko'e bom dia / buenos dias / good morning oaype é fácil / és facil / it is easy oikotema'e solteiro / soltero / single oimarara estragada, como fruta / podrido como fruta oimopu barulho / barullo / noise oimupuru contusão / contusión / contusion ojarõ animal bravo / aninal bracío / wild animal ojawapy está aberto / está abierto it is open ojere inclinação / inclinación / inclination ojewe juntado / juntado / joined ojika rachar / rajar / to split ojikajika quebrar completamente / romper completamente / to break completely oka casa, aldeia / casa, aldea / house, village (o)kwa amarrar / amarrar / to tie (o)kway pedir / rogar / to ask for omy preto, negro / negro / black omyma tudo está negro / todo está negro / all is dark opa esgotar / agotar / to exhaust, to drain opiwã espírito de um pajé / espiritu de curandero / shaman soul oporosu'u uma criança morde outra criança ore nós / nosotros / we ((exclus.)) oropono pato / pato / duck orori lagartixa grande / largartijo grande / large eft oteregatu muito reto / mucho recto / very straight oteren reto / recto / straight owa belo / bello / beautiful owakena porta / puerta / door owapyka tampa / tapa / lid, cover owera relâmpago / relámpago / lightining owera aparecer / aparecer / to appear owi folha de ubim para fazer teto / esp. de hojas para el techo / a kind of leaves to the roof oworupitewe diferente / diferente / different pa todos / todos / all paa, pang paca / paca / paca, spotted cavy paira madeira para fazer arco / madera para hacer el arco / wood to make a bow pairaã fio de arco / hilo del arco / bow's thread paje pajé / curandero / shaman pake saco pequeno / saco pequeño / small sack pãki cinto de miçanga / cinto de cuentas / glass beads belt pako banana / banano, plátano / banana pakory bebida fermentada de banana paku pacuçu, paca / paca / paca, spotted cavy panã borboleta / mariposa / butterfly panakari cesta / canasta / basket panakõ bolsa de carga para carregar lenha e comida da roça / esp. de cesto / a kind of basket papa pai / padre / father paragka tábua para assento na canoa / tabla para asiento en la canoa / board to sit in the canoe parajsi francês / francés / french man parakasi cauim / chicha / a kind of corn brandy paranã rio caudaloso / río caudaloso parapi prato / plato / dish parasin vulva, vagina / vulva, vagina / vulva, vagina paratajme látex / látex / latex pari neto / nieto / grandson pasi'y paxiúba / esp. de árbol / a kind of tree patã flecha de 3 pontas / frecha de 3 puntas pato panela de metal / olla de metal / metal pot pe em / en / in, at pe'in um / uno / one pee, ape estrada, caminho / carretera, camino / road, trail pejen, peyen vocês / usteds / you (pl.) pejopej veneno para matar insetos pekõ pica-pau / picamaderos / woodypecker pen'i pen'i poucos / pocos / few pepokã asa / ala / wing peregki lata pequena / hojalata pequeña / small can pesusumuri fonte / fuente / fountain petin, petyn cigarro, fumo, tabaco / tabaco / tobacco peyu, apeju soprar / soplar / to blow pi, epy pé / pié / foot piãpen unha do pé / unha del pié / toe nail pi'a, upi'a ovo / huevo / egg pia noite / noche / night piau, apyao novo / nuevo / new pii lanterna / linterna / lantern pii pegar / agarrar / to take pikuny, yo'o cavar / cavar / to dig pina anzol / anzuelo / fishhook pina'y vara de pesca / vara para pescar / fishing pole pinaã linha de pesca / hilo para pescar / thread to fish pinapota isca / carnada, cebo / bait pino bacaba / esp. de fruta / a kind of fruit pinoro palha de bacaba / paja de bacaba / bacaba straw pipin, karãy raspar / raspar / to scrape pirã vermelho / rojo / red pirãtawa alaranjado claro / anaranjado claro / pale orange pira peixe / pez, pescado / fish pirain piranha / piraña / piranha fish pirameme filhote / cachorro / young of animals pirara pirarara, esp. de peixe / esp. de pescado / a kind of fish pirasisi piaba / esp. de pescado / a kind of fish pire, epire pele, casca / piel, cáscara / peel, bark piroto chumbo / plomo / lead piru todo / todo / all pirujin todo mundo / toda la gente / all the people pita, api parar / parar / to stop pitã vermelho / rojo / red pi'un, meru pium, esp. de mosquito / esp. de zancudo / a kind of mosquito pi(y)un, piun, piyun preto, negro / negro / black po mão / mano / hand po'i fino, delgado / fino, delgado / thin po'ir miçanga / mostacilla / glass beads poiy, epowyj pesado / pesado / heavy poin, po (interrogativo) / (interrogativo) / (interrogative) poko, -puku, woko comprido / largo / long poõ lata / hojalata / can posi'a, eposi'a peito / pecho / chest pota, apota querer, gostar / querer / to want poti flor / flor / flower puera sarar, curar / sanar, curar / to cure puka, apuka rir, sorrir / reir / to laugh pupe dentro / adentro / inside purure enxada / azada / hoe py'a sede das emoções e do pensamento (fígado) / hígado / liver pyakwe fígado / hígado / liver pya ekatu meia-noite / media noche / midnight pyni tucano misto / esp. de tucán / a kind of toucan pypyi pupunha / esp. de frura / a kind of fruit pyrake poraquê / esp. de pescado eletrico / a kind of electric fish pytõ, pitu escuridão, escuro, noite / oscuro, noche / dark, night ra'y pequeno, novo / pequeño, nuevo / little, small, new ramo ite sozinho / solo / alone remen quando / cuando / when ro'i frio / frío / cold ruru inchar / hinchar / to swell sa'i avó / abuela / grandmother sa'ima velha / vieja / old woman saa terçado / terciado sãkaja flecha de 2 pontas / frecha de 2 puntas / two point arrow sarapa pau pequeno usado para tecer / palo pequeño para tejer / small piece of wood to weave sariko feijão / frijol / bean seretin colher, talher / cuchara / spoon sii querosene / kerosene / kerosene siin, sin branco (cor) / blanco (color) / white (color) sin nariz / nariz / nose sikapu plaina / cepillo / shaver simari ralador / rallador / grater sinigwe magro / magro / thin sipiki prego pequeno / clavo pequeño / small nail siripirã quase vermelho / quasi rojo / almost red sitorõ limão / limón / lemon so'o veado / venado / deer su'u morder / morder / to bite so'okagwe flauta de osso de veado / flauta de hueso de venado / flute of deer bone sowyn, sowin azul / azul / blue, verde suparari panela grande e redonda que se usa para cozinhar beiju / budare / large clay pot suri surubim / esp. de pescado / a kind of fish susu, esusu seio (empréstimo wayána) / seno / breast suu açúcar (empréstimo karipuna) / azucar / sugar ta'yga pequeno / pequeño / small, little ta'yrowã grande, espesso, grosso / espeso, grueso / big, thick taa lugar de gente / sítio de gente / people's place taijau porco do mato / sajino / hog tairo cunhado / cuñado / brother-in-law taitetu porco do mato / sajino / hog tajao ikasin cheiro de porcos / olor de puercos / pig's smell tajmigwe gente antiga / gente antigua / old people tajnkusuka escova / cepillo / brush takuru pedra / piedra / stone takwa cabelo púbico / pello pubicos / pubic hair takwari taquara pequena / tacuara pequeña, bambú / small bamboo tamanuwa tamanduá / tamanduá / anteater tamoj avô / abuelo / grandfather tanimu cinzas / cenizas / ash tapekwa abanico para fogo / abanico para el fuego / fire-fan tapen tesoura / tijera / scissors tapi'i anta / danta, tapir / tapir, anta tare'y traíra / esp. de pescado / a kind of fish tata fogo / fuego / fire tatarãpyi brasa / brasa / ember tataratasin fumaça / humo / smoke tatarena avião / avión / airplane tatarena apã pista de avião / pista de avión / landing area tatarena ra'y avião pequeno / avión pequeño / small airplane tatasin fumaça / humo / smoke tatu tatu / armadillo / armadillo tatuasu tatu grande / armadilho grande / a kind of large armadillo tatui tatu pequeno / armadillo pequeño / a kind of small armadillo tawaripire charuto / cigarro / cigar tawaru tartaruga / tortuga / turtle tawato gavião / gavilán / hawk taya batata / camote / sweet potato taywin antepassado / antepassado / ancestor teju lagartixa / lagartijo / eft temigwaj, temingway pessoa, empregado, servente / persona, empleado, sirviente / penson, employee, servant temisaj'ã estrangeiro / forastero / stranger temitorõ lombrigas, tipo de / esp. de lombriz / a kind of worm temity planta / planta / plant tepisi tipiti / esp. de prensa para yuca / a kind of manioc press toju lama / lama / mud topã trovão / trueno / thunder topa cobertor / cobertor / blanket tori resina / resina / resin tosin lombrigas, tipo de / esp. de lombriz / a kind of worm tucã tucano / tucán / toucan tucãne'e tucano de peito branco / tucán de pecho blanco / white chest toucan tucãpere tucano, amarelo claro / tucán amarillo claro / pale yellow toucan tukusipã prefeitura / municipalidad / city-hall ture flauta de cana / flauta de caña / cane flute turuwa panela de barro / cazuela de barro / clay pot tyapi mel / miel / honey tyne cheio / lleno / full typaj pano para carregar criança pequena / tella para cargar niños / tissue to take babies typy'o tapioca / tapioca / tapioca typyape fundo / fondo / deep tyru pano, tecido / tejido / tissue tyy leite de borracha, látex / cautchu / latex 'u comer / comer / to eat u pai / padre / father u vir / venir / to come upi por, através / por / by, for upi'a, pi'a ovo / huevo / egg urapa flecha / frecha / arrow urari flecha para macaco / frecha para mono / a kind of arrow fot monkey urukuku surucucu / esp. de culebra / a kid of snake urupen paneiro / esp. de cesto / a kind of basket uruwo urubu / esp. de buitre / a kind of vulture uway, waj rabo / cola / tail uwi, eruwy, wyy sangue / sangre / blood waen chegar / llegar / to arrive, to reach waijakytyre sul / sud, sur / south wainomy beija-flor / pica-flor / humming-bird waj mau tempo / malo tiempo / bad weather waja kyty aquele lado / aquel lado / that side wajakyty detrás, atrás / atrás / behind wajty ninho / nido / nest wajwigatu boa mulher / buena mujer / good woman wajwin mulher / mujer / woman wapyka tela / pantalla / screen waraku tipo de peixe / esp. de pescado / a kind of fish warakuri palha preta / paja negra / blach straw warapuru cacau / cacao / cocoa warata lança / lanza / spear waria rowã é caríssimo / mui custoso / very expensive warua espelho / espejo / mirror wasei açaí / esp. de fruta / a kind of fruit wate cima / cima / top wate kyty em cima / arriba / over wate'e alto / alto / high we e / e, y / and we'e verdadeiro / verdadero / (it is) true wejin de novo / de nuevo / once again wejinõ outra vez / otra vez / once again wete muito / mucho / much weeiy boiar / boyar / to float wewe, awewe voar / volar / to fly wiin owaj lá do outro lado / al otro lado / the other side wime lá / allá / there wir baixo (de altura) / bajo / low wowoi carapanã / esp. de mosquito / a kind of mosquito wowoo jato / jacto / jet wyj olhe ! / ojo ! / look ! wyjin, ekoigwe cru / crudo / raw wyjn koi ka'en me dia depois de amanhã / despues de mañana wyjn kwee anteontem / anteayer / the day before yesterday wyra, wira ave, pássaro / ave, pájaro / bird wyra cana para fazer flecha / caña para frecha wyra jukwe pau seco / palo seco / dry stick wyra ra'y pauzinho, palito / palito / little stick wyra sisikwe pau pequeno / palo pequeño / small stick wyrão ave preta / ave negra / black bird wyrao gavião real / gavilán real / hawk wyrape tábua / tabla / board, plank wyrykyry cesto usado para guardar coisas y'u beber / bibir / to drink ya saúva / esp. de hormiga / a kind of ant yaa, ya, iar canoa / canoa / canoe yai lua / luna / moon yakare, jakare jacaré / yacare / alligator yane, jane nós / nosotros / we ((inclus.)) ye'e rio grande / río grande / large river ye'en fala de animais / habla de animales / beast voice yi machado / hacha / axe yin, jin ainda / aún / still yimaray brincar / jugar / to play yiwi, ajywy voltar / volver / to return yiw¥ flechar / frechar / to shoot with arrow yja animal / animal / beast yjy barro / barro / clay yoi limpar / limpiar / to clean yo'o cavar / cavar / to dig ypa'ã, ipa'ã ilha / isla / island ypory água de cipo / água de bejuco / water odf liana ypykwita remo / remo / oar yrapa bambu / bambú / bamboo yreme beira do rio, praia / playa / beach, riverside yry correr (rio), fluir / fluir / to flow ysin areia / arena / sand yto cachoeira / cascada / waterfall yu amarelo / amarillo / yellow yuka matar / matar / to kill yukir sal (de açai) / sal / salt yuru boca / boca / mouth ywa, iwang céu / cielo / sky ywasin, iwasin nuvem / nube / cloud ywo'o charco / charco / puddle ywy, iwi terra / tierra / earth, soil ywyra, iwira árvore, pau / árbol, palo / tree, wood ywyratasin pó, poeira / polvo / dust ywyto vento / viento / wind ywyty montanha / montaña / mountain ywyy massaranduba yy, y água / agua / water
Fonte: JENSEN, Cheryl Joyce S. Grupo: Tupi, Tupi-Guarani, Brasil
e Guiana Francesa. Sinonímia: Wayampi
[Colaboração de Victor A. Petrucci (ver links).]