TRADICIONALNA  NARODNA  MUZIKA

MUZIČKI INSTRUMENTI

Narodni muzički instrumenti na području Drežnice su brojni i raznovrsni. Po svojim osnovnim obilježjima oni pripadaju kategoriji idiofonih, aerofonih i kordofonih instrumenata. Membranofonih instrumenata na ovom području, navodno, nije bilo. Po načinu izrade, osim harmonike (»muzike«), koja je u upotrebi od 1915. god., i harmonike sa tipkama, svi ostali instrumenti su, čini se, veoma stari i kao da posebno obilježavaju tradiciju stočara, jer ih u drugim područjima Bosne i Hercegovine najčešće upravo kod njih nalazimo u istom ili sličnom obliku i funkciji. Stanovite razlike se ispoljavaju u nazivima pojedinih instrumenata i njihovih dijelova.
Idiofoni
U grupu idiofonih instrumenata, koji sami, takvi kakvi su, predstavljaju izvor zvuka kada zatrepare, pa se njihov osnovni zvuk ne može naknadno mijenjati niti podešavati, ulaze:
»ploča«, »plašilo«, »zvono«, »pucaljka«, »zvrk«, »zveča«, »grotuje« i »čegrtaljka«.
Ove instrumente, uglavnom, prave djeca - čobani onako kako su od odraslih naučili. Izuzetak su »zvona«, koja se kupuju na pijacama u obližnjim većim mjestima. Građa iz koje se prave ovi instrumenti je redovito ona koju djeca u prirodi nalaze: kukuruzova stabljika iz koje prave »pucaljku«, suhi orasi ili lješnjaci za izradu »grotuja«, ili otesani komad drva za izradu »ploče«, »čegrtaljke« i »zvrka«. U novije doba za tu svrhu se upotrebljava plastična građa fabričke proizvodnje (također za izradu »zvrka«) i građa od tanjeg lima za izradu »zveče« i »plašila«. Način kojim se postiže treperenje elastične materije da bi se proizveo zvuk može biti različit: udar, neposredan illi posredan, potresanje, struganje, ili trenje.
»Ploča« je drvena daska neodređenih dimenzija po kojoj, se udara štapom. Daska se drži u jednoj, a štap u drugoj ruci. Bukom zvuka koji se na taj način proizvodi, neodređene visine i ritma, ptice se gone iz vinograda, a jazavci iz kukuruza.
»Plašilo« predstavlja tanku limenu plohu, dužine oko 50 cm, koja visi na žici provučenoj kroz oba kraja njene gornje strane (da bi se mogla držati rukom), a o danjem rubu su joj prikačeni razni metalni privjesci, koji, kada se po njoj udara kamenom ili šipkom (drvenom ili gvozdenom), učestvuju u obrazovanju bučnog prodornog zvuka kojim se tjeraju vukovi od stoke, ili štetočine od usjeva, pa se zbog toga i zove »plašilo«.
Stočno »zvono« - Razlikuju se dvije vrste zvona koja se vješaju stoci o vrat: »bronza« i »malo zvono«. Kako im ime kazuje, razlikuju se po veličini i materijalu od koga se prave: veće - od bronze, a manje - od debelog lima. U udubljenju zvona visi klatno koje, pri pokretanju zvona, udara o njegove strane. Krupnije zvono od »bronze« proizvodi niži, »krupniji« glas, a »malo zvono« viši, »tanki« glas. Pošto je zvuk »bronze« jači, takvo zvono čobani vješaju o vrat predvodniku stada, »zvonjaru« (ovnu ili volu). Prema kazivanju samih čobana, oni bi »bronzu« vješali i ovci koja se često »luči iz jata« da bi stado za njom išlo i na taj način ona ostala u zajednici. Po zvuku zvona čobani su pratili kretanje svojih stada. Zato su prilikom kupovanja odabirali ona zvona čija im je visina i boja tona omogućavala da svoje stado najlakše prepoznaju.
»Pucaljka« se izrađuje od mlade stabljike kukuruza, dužine oko 30 cm, sa koljenom u sredini. Uzdužno se do koljena rasijače na dva dijela nejednake debljine. Tanji dio udara o deblji. Djeca praskavim zvukom »pucaljke« nastoje da zaštite stoku od eventualnih napada vukova, a i sami se time zabavljaju i igraju.
»Zvrk«* ili »puhavac« je tanka drvena ili plastična okrugla ploča sa zupčastim obodom i dvije rupice u sredini, kroz koje se provlači uzica čijim se zatezanjem i opuštanjem postiže okretanje »zvrka«, a trenje njegovog ruba o vazduh počinje da proizvodi zvuk neodređene visine.
»Zveča« je manja ili veća limena kutija u kojoj nekoliko manjih ili većih kamenica udaraju o strane kutije kada se njome potresa, proizvodeći jači ili slabiji zvuk. I njen zvuk se upotrebljava, kao i »plašilo«, za istu namjenu; da bi se otjerala opasnost od stoke.
»Grotuje« su suhi plodovi oraha ili lješnika nanizani na konac poput velike ogrlice, koja se nosila u kosom položaju preko prsa i leđa, od desnog ramena do pod lijevu ruku. Od dužine niza i sastava sićušnih rezonatora ovisio je zvuk, »šuškanje« ili »zvecanje«, koji bi nastao njihovim potresanjem usljed kretanja tijela. Prema kazivanju, »grotujama« su do unazad 30 godina kitili »divera« i »starog svata« i po zvuku ih razaznavali.
»Čegrtaljka« (»čegrkaljka« ili »čekrtaljka«) ne razlikuje se od instrumenta »okretaljka« ili »kreja«. Veličine je 25-50 cm. Njen prodorni zvuk upotrebljava se, kao i zvuk »plašila«, radi odbijanja nekog zla od stoke, ali ga koriste i djeca za svoju razonodu.
Aerofoni
Na području Drežnice najbrojniji su instrumenti koje svrstavamo u red aerofonih instrumenata, tj. instrumenata kod kojih je izvor zvuka zrak što treperi u njihovom zatvorenom prostoru, ili izvan njihovog tijela. Prema podacima koje smo uspjeli da prikupimo vidimo da su na tom području bili u upotrebi predstavnici gotovo svih osnovnih vrsta, počevši od slobodnih aerofonih - kod kojih izvor zvuka nije ograničen zatvorenim prostorom, nego se oblikuje u neposrednoj okolini instrumenta (»travka«, »pišta«) - do pravih aerofonih instrumenata: tipa roga (»truba od kore«), uzdužne flaute (»ćurlik«, svirale) i klarineta sa udarnim jezičkom (»diplice« i »diple s mijehom«). U novije doba pojavljuju se instrumenti fabričke proizvodnje: usna harmonika i harmonika sa tipkama.
»Travka« širokog lista (»širuja« ili »škradalina«) postaje instrument kada se zategne između dva palca i duva na njen brid. U travku duvaju djeca. Njen piskav zvuk služi im za zabavu.
»Pišta« (»pisak«, »pištaljka«) izrađena od kore oraha ili jasena je zatvorena cilindrična cijev sa kljunastim piskom u kome je čep (kroz koji se dah svirača usmjerava na oštricu brida u »oknu« ispod čepa.
»Truba« od savijene jasenove kore u Drežnici se nalazi i pod imenom »rikalo« ili »livajka«, a njen pisak - »pisak« ili »truba«. Prave je čobani u proljeće, oko Jurjeva, »kada šuma počne sočit«. Dok okreću prut kuckajući po njemu drškom noža, da bi se kora lakše odvojila od drveta i da pri skidanju ne bi pucala i ovdje postoji običaj da se u stanovitom ritmu izgovaraju ili pjevaju prigodne brojanice. Trube su malene, od 20-30 cm, mada se prednost daje dužim, u kojih je veći, tj. jači i dublji glas. Pisak je od svrnute kore oraha ili tanje grane jasena. Izrađuje se tako da se »stara kora odilja izvana; ostane samo tanka kora - bijela. Zubima se ona malo stisne pri sviranju«. Po ovom opisu moglo bi se zaključiti da se spljošteni (pisak s obiju strana sastoji od dvije istanjene tanke bijele kore, uslijed čega bi on mogao da poprimi funkciju dvostrukog jezička. Na jednoj se trubi trubi ili »privija« 5-6 dana i onda se pravi nova. Da kora ne bi prebrzo uvela, uveče se truba stavlja u vodu. U trubu sviraju, čobani dok na ispaši čuvaju stoku. Njenim zvukom se dozivaju, ili određenim motivima - oblikovanim tonovima koje truba može da proizvede - pokreću stoku na vodu, ili na povratak kući. A znali su da svirkom »odbiju vuka od stoke da joj se ne približi«.
»Ćurlik«, u stvari svirala, sastoji se od cilindrične cijevi »grlo« od zove sa nesuženim donjim otvorom, dužine 30 cm, sa piskom poput »pište« i sa 2-3 rupice za prebiranje.
»Dvojniice« - Dvije cijevi provrtane u jednom komadu drveta sa nesuženim donjim otvorom, koje se sjedinjuju u zajedničkom dvostrukom pisku tipa »pište« - ovdje nazivaju »svirale«. To su dvojnice hercegovačkog tipa, tj. na lijevu ruku, sa 4 rupice (»šube«) na lijevoj i 3 na desnoj cijevi. O izradi nam je kazivao Džafer Kajić (1905) iz Bunčića, jedini graditelj u Drežnici, koji je napustio zemljoradnju i sav se predao izradi raznih instrumenata. Svirale izrađuje od tvrdog suvog javora, pa i kljena. »Bolji je komad odsječen iz krošnje, nego iz stabla«, kaže on. Odsječeni komad ostavi od 10 do 15 dana da se osuši, a zatim pristupa izradi. Prvo »borovkom« (svrdlom) provrti cijevi, zatim nožem izrađuje i ugađa »piske«. Dužina instrumenta je 28 do 50 cm, a piska oko 5 cm. Dužina piska je uvijek jednaka dužini udaljenosti posljednje rupice od kraja cijevi. Rupice izrađuje svrdlom koji je sam napravio. Razmaci između rupica su najčešće od 1,5 cm, a u »koga su deblji prsti, ostavi se malo više. Naručioc kaže da li će za prste šire ili tišnje. On naruči i da li će sviralu na livu ili desnu ruku«. Da bi svirala bila dobra, »pod svakim prstom mora šuka da bude složna«. Prema posebnom Džaferovom iskustvu, tajna međusobnog slaganja tonova cijevi svirale leži u srazmjeru širina njihovih rupica: »Ko svira na livu ruku, onda mu dođu na desnoj strani veće šuke, a ko svira na desnu ruku, onda veće šuke dođu na livoj strani«. Svirale ukrašava rezbarijom, u stvari, šarama, sitnim olučastim dlijetom koje naziva »pisac«. Tonovi koji se na svirali proizvode predstavljaju niz uzastopnih polustepena. Ostvaruju se zatvaranjem i otvaranjem rupica sa po tri prsta obje ruke, s tim da je posljednja rupica na lijevoj cijevi uvijek otvorena. Prema tehnici duvanja razlikuju se dva načina: a) sa mnogo zraka - »na jači glas« i b) sa manje zraka - »na lagani glas«. Drugi način je »lakši za svirača, jer manje duva i sporije svira« - kaže Ramiz Lalić, zvani Pajdo (1953), iz Lisičina. Najčešće sviraju čobani - momci, a ponekad i djevojke - dok čuvaju ovce i koze u planinama. Obično je to »čobanska svirka« sastavljena od melodijsko-ritmičkih kraćih motiva, koje svirač slobodno izmjenjuje. Međutim, i ovdje se susrećemo sa pojavom da čobani svirkom ostvaruju i međusobno komuniciranje na većim udaljenostima kada određenim zvučnim signalima upozoravaju jedni druge na opasnost, ili upućuju pozive na zajedničko sastajanje. Pojedini svirač bi znao svirkom da imitira i glas raznih ptica (lasta, goluba ...) i koza. Svira se i u drugim prilikama: uz Bajram, pir, Božić, kad se ide u lov, i uz kopanje kukuruza, na prelima i sijelima, kada bolji svirač zna da zasvira i po koje kolo, uglavnom srbijansko, kao što su Moravac i Užičko. Svirača je bilo mnogo, skoro svaka kuća je imala sviralu, na kojoj je neko umio da zasvira. Danas ih je manje. Mnogi su zbog zaposlenja otišli iz Drežnice. Jedni su ponijeli sa sobom i instrument, a drugi ga ostavili da bi mogli zasvirati kad im se bude ukazala prilika.
»Diplice« - zovu i »diple od kore«. Slične su diplama bez mijeha, s tim što u Drežnici one imaju 5 rupica za prebiranje što se zatvaraju sa po dva prsta svake ruke, a peta (donja) ostaje otvorena.
»Diple sa mijehom« - Ovdje imamo varijantu dvorednih dipli sa po 6 rupica (»šuka«) na svakoj cilindričnoj cijevi. Diple su izrađene od »kljenova« drveta, a pisci, zvani »trube«, od trske ili zove. Sa mješinom su spojene pomoću »kuta« (u obliku vinske čaše). Miješina je izrađena od kože janjeta ili jareta. Na njoj je »rotaljka« ili »kolo« (Okrugla daščica) i »dulac« ili »puhač« (cjevčica kroz koju svirač duva zrak u mješinu) sa »zaklopom« ili »zaliskom«, koji je širok koliko i donji otvor dulca. Prema kazivanju graditelja, Džafera Kajića, mjere koje on primjenjuje pri izradi dipli su ove: dužina dipli je 19-20 cm (dulje se ne prave), piska 6 cm, a razmaci između »šuka« su »kako čiji prsti zahtijevaju, negdje ima 2,5 cm, a negdje 2 cm«; »kuto« je dugačak 7 cm, na vrhu je širok 6 cm, a na dnu 3 cm; dužina »puhača« je 20 cm.
Od aerofonih instrumenata fabričke proizvodnje danas je u upotrebi harmonika sa tipkama koja se obično čuje na svadbi. Ranije se za pratnju nekih kola upotrebljavala usna harmonika - »muzike«, koja se pojavila u Drežnici 1915. godine, ali se danas uz nju više ne igra.
Kordofoni
Zatečeni kordofoni instrumenti, kod kojih je izvor zvuka žica koja treperi, pripadaju grupi citri (»guslice«, »tamburica«) i leuta (gusle i »tambura«).
»Guslice« i »tamburica« su dječji instrumenti tipa idiokordne bambusove citre, izrađene od komada sasušene stabljike kukuruzovine, na kojoj su isječene »niti« (tetive) jednake dužine, a zategnute su umetnutim »kolićima«. U Drežnici »guslice« se razlikuju od »tamburica« prema broju tetiva i načinu kojim se postiže treperenje da bi se proizveo zvuk. »Guslice« su sa jednom tetivom, pa se uvijek prave dva istovjetna primjerka da bi se dobio zvuk prevlačenjem tetive jednog dijela preko tetive drugog. »Tamburice« imaju 2-3 tetive koje se trzaju »terzijanom« od roga ili kore oraha, jasena, trešnje. Zvuk »guslica« i »tamburice« je tih i neodređene visine, djeci služi za zabavu.
Gusle - instrument tipa leute - izrađuju se od »četvrti« javora ili orahova drveta, gudalo i od šimširovine, strune od dlake konjskog repa, a pokrivaju se zategnutom kožom jareta ili koze. Hercegovačkog su tipa, sa plitkim kruškolikim rezonatorom i gudalom u obliku više ili manje povijenog luka. Nazivi pojedinih dijelova instrumenta su: »kusalo«, ili »korito« - za donji dio gusala, »držak« - za hvataljku, »glava« je krajnji dio hvataljke (izrađuje se u obliku glave konja, jelena, srndača, čovjeka), »koža« je membrana, »konj« ili »kenjac« - kobilica, »šuke« - otvori na koži, a »krčalo« ili »zatezač« je čivija kojom se zateže »strunja« na guslama i gudalu. Guslar Alija Mušić opisao je gusle ovim stihovima:
»Gusle moje od javorovine,
a gudalo od šimširovine,
po vama je koža jaretina,
a po koži »kenjac« od drveta,
i po »kenjcu« »strunja« od ždrijebeta.
Preko »strunje« skučeno gudalo,
po gudalu moja desna ruka,
desna ruka — zelena jabuka«.
Džafer Kajić je važio kao dobar graditelj gusala. U početku ih je pravio »odoka«, a kasnije po mjerama koje je, na osnovu vlastitog iskustva stečenog višegodišnjim radom, utvrdio kao najbolje za izradu dobrih gusala. Dužina instrumenta je 60 cm, s tim da je dužina »kusala« i dužina »drška« do »krčala« jednaka - po 30 cm. Debljina »kusala«  je 0,5 cm (»Ne smije biti veća, jer su gusle bolje što su tanje«), prečnik je 20 cm, a dubina 7 cm. Tehnika guslanja nije jednaka kod svih guslara koje smo imali prilike da čujemo: stariji guslari dodiruju strune ispruženim prstima, a mlađi blago povijenim. Tehnika im se razlikuje i po broju prstiju kojima se služe u toku guđenja, stariji upotrebljavaju najviše dva prsta (kažiprst i srednji, ili srednji i domali) dok sa trećim (domalim) samo povremeno »kucaju«, tj. izvode predudare. Mlađi dodiruju strune sa tri prsta (kažiprstom, srednjim i domalim, ili kažiprstom, domalim i malim). Ostvareni tonski nizovi su hromatski sa uzastopnim polustepenima, i to kod starijih guslara u opsegu VII - bb 3, a kod mlađih - u opsegu VII - b 4. Tradicija gusala i guslanja još uvijek je dosta živa na ovom području a održava je nekolicina starijih vrsnih guslara. Prema kazivanju mještana, guslara je ranije u Drežnici bilo još i više. Jedni su umrli, a drugi, mlađi, odselili se, uglavnom, u Bijelo Polje kod Mostara. Tako jedna bogata oblast tradicionalnog muzičkog stvaralaštva nastavlja da živi i izvan sredine u kojoj je nastala.
»Tambura« - Prema dobivenim podacima očito je da je riječ o instrumentu tipa dugovrate leute, iz grupe »šargija«, sa izduženim rezonatorom od trešnjeva drveta, otesanim na brid, a pokrivenim tankom »šperom«, dugačkim vratom i sa 4-6 zategnutih metalnih žica po kojima se »kucalo terzijanom«. Uz »tamburu« su pjevali samo muškarci, i to pojedinačno. Kazivač Jusuf Hasić iz Bunčića navodi da se »uz tamburu pjevalo od 1901.-1940.«, a Ahmet Beglerović, zvani Kleco, iz Zagreblja - da ju je sam znao praviti onako kako je »vidio po drugim selima oko Ostrošca, Buturović Polja i Jablanice«. Od istih informatora smo saznali još i podatak da se, osim u Bunčićima, i Zagreblju, na »tamburi« sviralo i uz nju pjevalo u Poglavici i Striževu. Kako ne raspolažemo sa više podataka o tom instrumentu, možemo samo pretpostaviti da je riječ o instrumentu koji nije u Drežnici općenito prihvaćen, pa se brzo i izgubio iz upotrebe. Na kraju možemo napomenuti da mnogi elementi ove tradicije govore o njenoj velikoj starini. To su, prije svega:
a) mali obim tonskog niza, neustaljeni tonski odnosi, labilan položaj polustepena, i u okviru veoma uskog raspona veoma naglašen hromatizam;
b) dominirajući ritam riječi u obrascima heteropodskih struktura;
c) polifono pjevanje sa karakterističnim sazvučjem glasova u intervalu sekunde kao konsonance;
d) melopoetski oblici poput »otezalice«, u kojima dominiraju otegnute eksklamacije, strukture melostrofa nastale ponavljanjem članaka, najčešće jednog do dva stiha, kao i veoma prosti oblici kratkog napjeva;
e) upotreba aerofonih instrumenata (»diple sa mijehom« i bez mijeha, »diplice od kore« i   »svirale«) sa rasporedom rupica (za prebiranje) prema debljini prstiju; i
f) još veoma živa upotreba gusala.
 

I Home I Uvod I Osobine I Instrumenti I

Copyright © Drežnjak; jesen 2001. godine