İSLAM SANATI
İslam sanatı, Mekke'de Kabe'nin yeniden inşa edilmesiyle, Hicret'in 1. yılında, yani Yemen'e yerleşmiş olan Arapları Mısır, Suriye, Mezopotamya, İran, Kuzey Afrika, İspanya, Hindistan ve Çin'e yayımalarının başlangıç yıllarında ortaya çıktı.
İslam dünyasında doğan ve Arapların ayak bastığı bütün ülkelere yayılan, bu ülkelerin tarihsel ve coğrafi konumlarıyla ortaya konan son derece zengin yapıtlar. İslam sanatının kökeninin ve özelliklerinin hemen ayırt edilmesini sağlarlar.
MISIR, SURİYE
Mısır, İ.S. 640'ta Araplar tarafından işgal edilen ilk ülkelerden biri oldu. Araplar, burada Romalılar ve Kıptilere özgü yapıların kalıntılarından elde ettikleri taşları kullanarak camiler yaptılar. Fetihten sonra, yarım yüzyıla yakın bir süre içinde bu tür yapılarda, Kudüs'teki Kubbetssahra'dan (Ömer Camisinin kubbesi) ve Kahire'de Amr Camisi'inden (827'de yapıldı, 1407'de onarıldı) esinlenerek, temel öğeler olarak merkezi kubbe ve sütunlar benimsendi.
705'te Emevi halifesi Velid I, Şam'daki Aziz Vaftizci Yahya bazilikasını camiye (Ümeyye Camisi) dönüştürdü ve böylece güzel mozaiklerle bezenmiş duvarlarıyla Bizans üslubunda bir yapı ortaya çıktı. Emevilerin yıkılmasından sonra, Müslümanların güç merkezi yer değiştirerek önce Samarra, sonra da Bağdat'a kaydı. Tolunoğulları sülalesiyle, merkez, Abbasilerin Bağdat'tan getirdikleri Mezopotamya mimari geleneklerinin yer aldığı Kahire'ye (İbni Tulun Camisi [878-879]) taşındı.
Fatimi yapılarında, kırık kemer ve sasani kökenli tuğla kullanımı yaygınlaştı (El Ezher Camisi ve Kahire'deki surlar, Halep Camisi). Kahire'de XII. yy'dan başlayarak Suriye etkisi belirginleşti. Selçuklu sülalesinden Sultan Nureddin, Şam'da yeni bir dinsel yapı türü olan medreseleri (din bilim okulu ve dini eğitim merkezi) kurdu; bunun yanı sıra Kahire ve Halep kalelerini yaptırdı. Memlük sülalesi, binalara oldukçe zengin bir görünüm kazandıran değerli maddeler ve Mezopotamya ile Suriye kökenli tuğlalar kullanarak İslam mimarisine katkıda bulundu. (1284'e doğru Kahire'de yaptırılan Kalavun Türbesi). XIV.yy'da kurulan büyük yapılar arasında yer alan görkemli Sultan Hasan Camisi (1347-1361) ve bunun sekiz bin metre kareye yakın bir alan kaplayan türbesi bir bütün oluşturur ve Kahire'de Sultan Kayıtbay'ın (1463-1496) ince sanat beğenisinin habercisi sayılır. Eşsiz güzelliğiyle Kayıtbay Türbesi, Yaldızlı kabartmalarla süslenmiş boyalı tavanları ve vitraylarla bezeli pencerelerle belirginleşen mihrap duvarıyla eşsiz bir yapıdır.
Kayıtbay tarafından yaptırılmış olan mezarlar, çeşmeler, saraylar ve evlerden oluşan çok sayıda bina bir gelişmenin sonu olarak kabul edilebilir.
MEZOPOTAMYA, İRAN
Arapların Mezopotamya'yı fethi 637'de Basra kentinin kurulmasıyla başladı. Harun-ür-Reşid'in Suriye ve Mezopotamya sınırında Fırat üstünde kurduğu önemli seramik merkezi Rakka'da yaptırdığı binalar son derece görkemlidir. (Rakka Camisi, 720).
Abbasilerin yerleştikleri Samarra'da, sarı tuğlalı büyük caminin yapımına 847'de girişildi. Ünlü minaresi de 848'de eklendi. Bağdat'ta hiçbir Abbasi yapısı varlığını sürdüremedi ve tümü de Moğollar tarafından yıkıldı. Buna karşılık İran'da bu dönemden, Kazvin'de bulunan ve kubbesi geometrik motifli renkli çinilerle bezenmiş olan mescid-i Cami (1113) ve süslemeleri büyük sanatçılar tarafundan gerçekleştirilmiş olan Büyük İsfahan Camisi (1322), Şahı Zinde Camisi (1392) ve Timur'un Semerkand'da anıt-mezarı (1434).
XIV.yy'dan başlayarak XIX. yy'a kadar, İran'da her alanda ortaya çıkan ince ve zarif bir sanat yerleşti. Ama hiç kuşkusuz Müslüman İran'da İslam sanatını en iyi temsil eden yapıtlar, Şah Abbas'ın hükümdarlığı döneminde (1587-1629) gerçekleştirilmiş olan saraylar, hamamlar, kervansaraylar, bahçelerdir.
KUZEY AFRİKA, İSPANYA, SİCİLYA
Roma ve Bizans uygarlıkalrının kalıntıları arasında yükselen Kuzey Afrika İslam yapılarının, bu uygarlıkların etkisinde kaldıkları görülür ama, tümüyle bir Arap sanatının söz konusu olduğu İspanya'da hızla biçimlenen İspanyol-Magrip sanatı, Fas'ı da etkiledi (Marakeş'te Kutubiye Camisi, Udna'da Rabat Kapısı [XII.yy. sonu] ; Rabat'ta Hasan Kulesi).
İlk yapılarda, çeşitli etkiler göze çarpar: Paralel sahınlı bir cami olan Tunus'taki Zeytune Camisi (632) de Sfaks'taki Sidi-Ukba Camisi gibi Suriye etkisindedir. Büyük Kayrevan Camisi'nde de (836'da yapıldı, 862'de onarıldı) Mezopotamya ve Bizans etkilerinin bir arada bulunduğu görülür; buna karşılık Kurtuba Camisi'nde (yapımına 786'da başlandı) Bizans etkisine hiç rastlanmaz. Gösterişli İspanyol-Magrip üslubunun örneklerini oluşturan at nalı biçimindeki mihrabı ve altı dilimli üst üste sıra kemerleri, Arap dünyasında başka hiçbir benzerine rastlanmayan ince bir beğeniye ve ustalıklı bir mimariye tanıklık eder. Bu başka yapıt da Medinet-üz-Zehra Sitesindeki saraydır: Abdur-rahman III tarafından 936'da Cordoba (kurtuba) yakınlarında kurulmuştur ve ilgi çekici bir arkeoloji inceleme alanıdır.
Fatimiler döneminde Müslümanların Sicilya'yı işgal etmesi, Palermo çevresinde özellikle de Mondreal'e pek çok iz (mozaikler) bırakmıştır.
Berberi gücünün giderek artmasıyla Magrip sanatı, Zaragoxa'da (El-Caferiye), Toledo'da (Puerta del sol, XI. yy.) Sevilla'da (eski camilerden kalma kare minare Giralda) görülen özgün niteliklerini kazandı.
XI. yy. - XV. yy. arasında Sevilla'da Alcazar (krallık sarayı bütünü) yapımında (Zalim Pedro tarafından 1353-1364 yılları arasında onarıldı), Granada'daki (Gırnata) Elhamra Sarayı'nın yapımına kadar (XIV. yy.) mermer çini, ağaç kullanılarak çok sayıda yapı gerçekleştirdi.
712 yılına doğru Hindistan'ın fethiye de bu ülkede İslam sanatının kronolojisi, Moğol İmparatorluğu'ndan (1525) önce ve sonra olmak üzere iki bölüme ayrılabilir: Önceki dönemlerde Müslümanlar, Hindistan'da daha önce varolan sanatın gereçlerinden yararlandılar. Moğollardan sonraysa çok belirgin bir İran etkisi ağırlık kazandı. Güçlü Moğol İmparatorları, Hindistan'da çok yaygın olan İran Sanatıyla Fatehpur (Zfer Kenti) ve Agra ( Tac Mahal Anıt Mezarı) yapılarının temsil ettikleri geleneksel Hint sanatını kaynaştırdılar. Müslümanların Çin'e girmeleri 755'e doğru gerçekleşti, ama camiler küçük boyutlu mihraplarla donanmış minaresiz küçük Çin evleri görünümündeydi.