Inhaltsverzeichnis
| Περιεχόμενα Inhaltsverzeichnis |
Οι Ισραηλίτες της Θεσσαλονίκης είναι στενά συνδεδεμένοι με την πόλη και έχουν να επιδείξουν μιαν ιστορία τόσο μακρά όσο και η ίδια: 2300 χρόνια. Το γεγονός αυτό, καθώς και ο συνεχώς αυξανόμενος αριθμός τους, αποδεικνύει ότι οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης δεν εγνώρισαν σημαντικούς διωγμούς, μέχρι το 1941, κατά το οποίον οι Ναζήδες εξάλειψαν για πάντα την Εβραϊκή Κοινότητα της πόλης, ληστεύοντας τις σημαντικές βιβλιοθήκες και τα αρχεία της, έτσι που η πλούσια πνευματική κληρονομιά των Σεπάρδων να έχει εξαφανισθεί για πάντα. Το Ισπανοεβραϊκό γλωσσικό ιδίωμα μιλιέται σήμερα μόνον από τους επιζήσαντες, τα δε Romanceros, τα τραγούδια των πρώτων εποίκων από την Ιβηρική Χερσόνησο, είναι πια τελείως λησμονημένα.
Η εγκατάλειψη του Ισπανικού Ιδιώματος ως γραπτής γλώσσας αρχίζει τον 17ον αιώνα, έτσι που οι δυο μεγαλύτεροι ποιητές σεπαρδικής καταγωγής, Elias Canetti και Albert Cohen, να γράψουν τα έργα τους στα γερμανικά και στα γαλλικά. Με την ακμή του Χριστιανισμού, ο οποίος είχε και την υποστήριξη της Δύσης, αρχίζει η κοινωνική παρακμή των Εβραίων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Μια απάθεια και μια τάση προς τον Μυστικισμό κάνουν την εμφάνιση τους, προκληθείσες από την γνωστή "υπόθεση" του Sabbatai Zwi από την Σμύρνη, ο οποίος αφού θεωρήθηκε και υμνήθηκε σαν Μεσσίας από όλους τους Εβραίους της Διασποράς, τελικά απεγοήτευσε όλους με την στάση του να ασπασθεί το Ισλάμ σε μια προσπάθεια να "σώσει το κεφάλι του". Κατ' αυτόν τον τρόπον τελείωσε η κοινοτική ανεξαρτησία των Εβραίων, αφού αυτή περιήλθε στα χέρια των Ραβίνων. Έτσι δημιουργήθηκε το 1680 η "Ισραηλινή Κοινότητα", της οποίας από τα τέλη του 19ου αιώνος ηγείται ο Αρχιραβίνος.
Με την επανάσταση των Νεότουρκων το 1908 και την τάση επιβολής ενός ενιαίου κοινωνικού συμβολαίου βασισμένου στις Αρχές της Γαλλικής Επαναστάσεως, κάνει για πρώτη φορά στην Θεσσαλονίκη την εμφάνιση του ο Σιωνισμός, μια κίνηση η οποία εκπροσωπούσε μάλλον την Μεσαία τάξη και τους Διανοούμενους της πόλης, σε αντιδιαστολή με την ίδια κίνηση στην Σμύρνη και την Ιστανμπούλ, η οποία εκπροσωπούσε κυρίως την εργατική τάξη. Τότε συστάθηκε και η "Σοσιαλιστική Εργατική Συνομοσπονδία", τα περισσότερα μέλη της οποίας ήταν Εβραίοι εργάτες, οι οποίοι και πρωτοστάτησαν στην ίδρυση της. Τα φερέφωνα της Εργατικής Συνομοσπονδίας ήταν οι εφημερίδες "Solidaridad Ovradera" και το "Journal de Labrador", τα οποία εκδίδονταν στα ισπανικά, ελληνικά, τουρκικά και βουλγαρικά, ενώ στο διάστημα μεταξύ 1865 και 1940 κυκλοφόρησαν στην Θεσσαλονίκη περί τις πενήντα εφημερίδες όλων των πολιτικών κατευθύνσεων.
Παραδειγματική ήταν η Εβραϊκή κοινωνία της Θεσσαλονίκης, μέλη της οποίας ήταν μια μικρή ομάδα Αριστοκρατών, Βιομηχά νων και Εμπόρων, μια μεγαλύτερη ομάδα της Μεσαίας τάξης, μια αυξανόμενη τάξη Υπαλλήλων καθώς και η τεράστια μάζα των Χειρωνακτών.
Συνοπτικά μπορεί κανείς να πει ότι η εικόνα της Εβραϊκής Κοινωνίας στην Θεσ σαλονίκη των αρχών του 20ου αιώνα ήταν αντιφατική:
* οι Ντονμέδες, δηλ. οι ασπασθέντες το Ισλάμ, οι οποίοι ζούσαν μεν "προς τα έξω" σαν Οθωμανοί, "κατ' ιδίαν" όμως ασχολούνταν με την μελέτη της Kabbala (εβραϊκός μυστικισμός)
* οι Νεωτεριστές και οι Βιομήχανοι, οι οποίοι αλληλοπολεμούνταν με την πιστή στην παράδοση τάξη των Ραβίνων
Η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης το 1912 και η προσάρτηση της στην υπόλοιπη Ελλάδα εσήμαινε για τους Ισραηλίτες της πόλεως την υποταγή τους στο Ελληνικό Έθνος καθώς επίσης και την απώλεια των προνομίων τους - απαλλαγή από τις στρατιωτικές τους υποχρεώσεις, ελευθερία Αυτοδιοικήσεως. Αποτέλεσμα αυτής της καταστάσεως ήταν ένας αποπροσανατολισμός των Εβραίων, οι οποίοι φοβούμενοι την απώλεια της εθνικής τους ταυτότητας συσπειρώθηκαν γύρω από τον Σιωνισμό, ο οποίος κατ' αυτόν τον τρόπο κέρδιζε συνεχώς σε έδαφος.
Μετά την διαβεβαίωση του βασιλιά Γεωργίου του 1ου, ότι οι Εβραίοι της Ελλάδας θα τυγχάνουν των ίδιων πολιτικών δικαιωμάτων όπως και οι γηγενείς Έλληνες, αρχίζει γι' αυτούς μια περίοδος ενσωματώσεως τους στο ελληνικό κράτος. Ως προς τις σχέσεις των Χριστιανών της Θεσσαλονίκης προς τους Εβραίους συμπατριώτες τους, η Ισραηλινή ιστορικός Rena Molho διερωτάται, πως γίνεται να είναι ειδικά στην Θεσσαλονίκη τόσο υψηλός ο αριθμός των νεκρών Εβραίων κατά την διάρκεια της Shoa, εάν δεν υπήρχε Αντισημιτισμός στην πόλη, ενώ και ο Έλληνας ιστορικός Ηλίας Πετρόπουλος επιρρίπτει στους Έλληνες αντισημιτικές τάσεις.
Οπωσδήποτε ήταν γνωστός ο ανταγωνισμός μεταξύ Εβραίων και Ελλήνων εμπόρων, η αντιεβραϊκή στάση της Ελληνικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, καθώς επίσης και η κατηγορία ότι υποκινητές της επαναστάσεως των Νεότουρκων ήταν δήθεν οι Εβραίοι. Οι περίπλοκες σχέσεις μεταξύ Χριστιανών και Εβραίων στην πόλη, των οποίων η συζήτηση μέχρι σήμερα αποφεύγεται, έγινε ακόμη πολυπλοκώτερη ύστερα από μια σειρά δυσάρεστων γεγονότων που επακολούθησαν. Το 1917 ξέσπασε στην Θεσσαλονίκη μια μεγάλη πυρκαϊά, η οποία κατέστρεψε κυρίως την εβραϊκή συνοικία. Η επακολουθήσασα αποζημίωση την οποίαν παρέσχε η κυβέρνηση Βενιζέλου ήταν μηδαμινή, με αποτέλεσμα οι Ισραηλινοί ιδιοκτήτες να αναγκασθούν να καταφύγουν στα προάστια της πόλεως, ζώντας υπό άθλιες συνθήκες. Μετά την "Μικρασιατική Καταστροφή" και την ανταλλαγή των πληθυσμών, ήλθαν στην Θεσσαλονίκη περίπου 100.000 πρόσφυγες, οι οποίοι εκτός του ότι εθεωρούσαν τους εαυτούς τους ακραιφνείς Έλληνες, ήταν επί πλέον και επιτήδειοι έμποροι, παραμερίζοντας σιγά-σιγά τους Εβραίους εμπόρους στην αγορά. Εξ αιτίας της άκρως συντηρητικής τους πολιτικής στάσεως και των φιλοβασιλικών τους αισθημάτων, και με σκοπό τον καλύτερο έλεγχο τους, δημιουργήθηκε από τον Βενιζέλο μια εκλογική περιφέρεια εις την οποίαν ήταν εγγεγραμμένοι μόνον Εβραίοι - ένα είδος πολιτικού Γκέτο. Ακροδεξιές οργανώσεις έκαναν μποϋκότ των εβραϊκών καταστημάτων, μέλη δε της αντισημιτικής Εθνικής Ένωσης Ελλάδος (EEE), επιτέθηκαν εναντίον του εβραϊκού καταυλισμού Cambell, τον οποίον επυρπόλησαν και ελεηλάτησαν, με αποτέλεσμα την μετανάστευση περίπου 10.000 Εβραίων στην Παλαιστίνη. Αυτό το συμβάν παρέμεινε και το μοναδικό Pogrom των Χριστιανών της Θεσσαλονίκης απέναντι στους Εβραίους συμπολίτες τους.
Υποκινητής του επεισοδίου Cambell ήταν κατά την γνώμη των Ισραηλινών Διανοουμένων η αντισημιτική στάση της εφημερίδας "Μακεδονία" και κυρίως του Αρχισυντάκτη της Νίκου Φαρδή. Οι τριβές μεταξύ του Φιλελευθέρου κόμματος και των Εβραίων της Θεσσαλονίκης διατηρήθηκαν καθ' όλη την διάρκεια του Μεσοπολέμου, μέχρι που η φασιστική Δικτατορία του Μεταξά, προς ανταμοιβή των άκρως συντηρητικών θέσεων των Εβραίων, κατάργησε την ΕΕΕ. Η απαγόρευση όμως του δικαιώματος του συγκεντρώνεσθαι επί Μεταξά και η πολιτικοκοινωνική αλλαγή της θέσεως των Εβραίων, η οποία προήλθε από τον συνεχιζόμενο εξελληνισμό της Θεσσαλονίκης, ώθησε πολλούς από αυτούς προς την μετανάστευση, έτσι ώστε στα πρόθυρα του Ναζισμού ο εβραϊκός πληθυσμός της πόλεως να ανέρχεται περίπου στις 50.000, δηλ. στα 25% αυτού. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι οι εναπομείναντες Ισραηλίτες εδήλωναν την Ελληνικότητα τους και ότι στο Αλβανικό Έπος υπηρέτησαν περί τους 13.000 στον ελληνικό στρατό.
Τον Ιούλιο του 1942 στρατολογήθηκαν στην Θεσσαλονίκη 9.000 Εβραίοι μεταξύ 18 και 45 ετών για καταναγκαστικά έργα οδοποιίας, οι οποίοι όμως αφέθησαν ελεύθεροι, κατόπιν καταβολής του ποσού των 2,5 εκατομμυρίων δραχμών εκ μέρους της Κοινότητας.
Στις 6 Φεβρουαρίου του έτους 1943 κατέφθασαν στην Θεσσαλονίκη οι αντιπρόσωποι του Eichmann, Dieter Wisliceny και Alois Brunner, με σκοπό να εφαρμόσουν την "τελική λύση". Μέχρι τέλος Μαΐου μεταφέρθηκαν σε 20 αποστολές στο στρατόπεδο συγκεντρώσεως Auschwitz περί τις 50.000 Εβραίοι, εκ των οποίων επέζησαν μόνον 2.000.
Σε μια δίκη, η οποία έλαβε χώρα μετά θάνατον, ως κύριοι υπεύθυνοι της καταστροφής των Εβραίων της Θεσσαλονίκης εθεωρήθησαν από σχεδόν όλους τους επιζήσαντες, ο Αρχιραβίνος Zwi Koretz και το Εβραϊκό Συμβούλιο, παρ' όλον που ο πρώτος πέθανε στο στρατόπεδο συγκεντρώσεως Bergen-Belsen που τον είχαν μεταφέρει. Η συμπεριφορά των "υπεύθυνων" απέναντι στους Γερμανούς θα πρέπει να εξετασθεί κάτω από το εξής πρίσμα:
Στα 400 χρόνια της ζωής της η Εβραϊκή κοινότητα των Σεπάρδων της Θεσσαλονίκης ήταν αναχρονιστική και έμεινε μάλλον ξένη προς το εκσυγχρονιζόμενο Ελληνικό κράτος, πολλοί δε Εβραίοι έμειναν πιστοί στα ιδανικά της Τουρκοκρατίας αρνούμενοι μάλιστα να μάθουν σωστά ελληνικά. Αυτός ήταν και ο λόγος για τον οποίον δεν μπόρεσαν να δραπετεύσουν καταφεύγοντας στις τάξεις των ανταρτών, αφού τα "σπασμένα" ελληνικά τους θα τους πρόδιδαν. Αντιθέτως ο προοδευτικός Koretz κατάφερε μέσα σε λίγο καιρό να μάθει καλά Ελληνικά, έτσι που να γίνει ένας αξιόπιστος διαπραγματευτής με τους Έλληνες. Εάν δε τόσον ο Koretz όσο και το Εβραϊκό Συμβούλιο παρέδωσαν καταλόγους με τα ονόματα και τις διευθύνσεις των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, αυτό έγινε διότι επίστεψαν τις διαβεβαιώσεις των Ναζήδων ότι δεν διέτρεχαν κανένα κίνδυνο οι ομοεθνείς τους. Εκτός αυτού μια αντίσταση των τελευταίων εναντίον των πρώτων ήταν για διάφορους λόγους αδύνατη.
Αρκετοί Ισραηλινοί συγγραφείς καταλογίζουν στον χριστιανικό πληθυσμό έλλειψη διάθεσης βοηθείας προς τους Εβραίους συμπατριώτες τους, κατηγορώντας τους ότι πολλοί από τους Έλληνες εποφθαλμιούσαν τον χώρο του Εβραϊκού Νεκροταφείου περιμένοντας την απελευθέρωση του προς οικοδόμηση.
Υπολογίζεται ότι τελικά περίπου μόνον 10.000 Εβραίοι σώθηκαν στην Ελλάδα, γεγονός το οποίον οφείλεται κυρίως στην Ελληνική Αντίσταση. Μέσα στο ίδιο πλαίσιο δεν θα πρέπει να αγνοηθεί το Μνημόνιο του Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού, το οποίον συνυπέγραψαν 60 προσωπικότητες των Αθηνών, προς τον τότε Πρωθυπουργό Λογοθετόπουλο, εις το οποίον εκφράζεται η ευχή για τον σεβασμό της ζωής των Εβραίων - δυστυχώς χωρίς κανένα αποτέλεσμα. Οπωσδήποτε όμως η ενέργεια αυτή του Δαμασκηνού είναι η μοναδική σε ολόκληρη την κατεχόμενη Ευρώπη. Ο Δαμασκηνός κατάφερε να βαπτίσει εν τάχει πολλούς Εβραίους, τους οποίους ο τότε Αστυνομικός Διευθυντής των Αθηνών, Ευάγγελος Έβερτ, εφοδίαζε με πλαστές ταυτότητες.
Οι πολεμικές επανορθώσεις προς τους Εβραίους δεν έχουν ολοκληρωθεί μέχρι σήμερα και το γεγονός αυτό οφείλεται στην γραφειοκρατία της Βόννης, η οποία ζητάει αποδείξεις, τις οποίες αδυνατούν να προσκομίσουν τα θύματα, αφού "όταν οι Ναζήδες έκαναν κατάσχεση των καταστημάτων μας δεν μας έδιναν απόδειξη".
Σήμερα λειτουργούν δυο Συναγωγές, ένα Γηροκομείο και ένα Κοινοτικό Κέντρο με ποικίλες καλλιτεχνικές δραστηριότητες και διοργάνωση θερινών κατασκηνώσεων. Στη Πλατεία Ελευθερίας, στην οποίαν συγκεντρώθηκαν εκείνον τον καυτό Ιούλιο οι Εβραίοι για την καταναγκαστική εργασία, δεν υπάρχει σήμερα καμία αναμνηστική πλάκα να θυμίζει τις θηριωδίες πριν από πενήντα χρόνια. Ούτε στον χώρο του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου, το οποίον είναι κτισμένο στο οικόπεδο του άλλοτε Εβραϊκού Νεκροταφείου υπάρχει μνημείο να θυμίζει την καταστροφική μανία των Γερμανών. Μόνο στην συνοικία Χαριλάου υπάρχει μια Πλατεία για τα "Θύματα του Ολοκαυτώματος", μα και σ' αυτή το όνομα της πλατείας είναι μουτζουρωμένο με γράφιτι - ποιος ξέρει αν αυτό είναι έργο αλητών ή αντισημιτών;
Σήμερα έχει κανείς την εντύπωση ότι εκείνο που πρωτίστως ενδιαφέρει είναι να μην "ξύνονται παλιές πληγές". Οι σημερινοί Νέοι Ισραηλίτες δηλώνουν ότι η σχέση τους προς το Ισραήλ είναι κοινωνικής και όχι θρησκευτικής υφής, προσπαθώντας να "μην το δείχνουν" προς τα έξω. Ο συγκερασμός του ισχυρού Ελληνικού Εθνικού με το Εβραϊκό στοιχείο είναι ένα πάρα πολύ δύσκολο πρόβλημα. Σε μια έντονα εθνικιστική Κοινωνία όπως είναι η Ελληνορθόδοξη, η επιμονή μιας θρησκευτικής μειονότητας στον Εβραϊσμό είναι δυνατή μόνον με το τίμημα της εγκαταλείψεως της θρησκευτικής και εθνικής εβραϊκής ταυτότητας. Για τους Νέους σπουδασμένους Ισραηλίτες από την Θεσσαλονίκη το Ισραήλ είναι μια χώρα βιομηχανικά εξελιγμένη, ενώ η ζωή στην Ελλάδα είναι πιο "άνετη".
Αποτέλεσμα της δραματικής εξασθένισης της θρησκευτικής ταυτότητας των Νέων και του γεγονότος ότι οι νέοι Ισραηλίτες "αισθάνονται" Έλληνες, είναι αμφίβολον αν θα μπορέσει η Ισραηλινή Κοινότητα να διατηρήσει την πολιτισμική και την θρησκευτική της ταυτότητα, όπως δείχνουν και οι συνεχώς αυξανόμενοι μικτοί γάμοι μέσα στην Κοινότητα. Σήμερα ζουν στο Ισραήλ περί τις 25.000 απόγονοι των διασωθέντων από το Auschwitz, εις δε το Πανεπιστήμιον του Tel Aviv ιδρύθηκε πριν μερικά χρόνια μια Έδρα με σκοπό την "Έρευνα των Ισραηλιτών της Θεσσαλονίκης". Οπωσδήποτε στην πόλη της Θεσσαλονίκης λείπει μέχρι σήμερα ένα Μνημείο προς τιμή των δολοφονηθέντων Εβραίων. Παρ' όλα αυτά υπάρχουν ευαισθητοποιημένοι Έλληνες συμπολίτες, οι οποίοι με αγγελίες στις εφημερίδες ζητούν την ίδρυση ενός Ισραηλινού Μουσείου στην πόλη.
