Domingo Fontán
segundo a
Enciclopedia Gallega
Xeógrafo, matemático, profesor
e parlamentario nacido en Portadeconde (Portas- Pontevedra) o 17 de
abril de 1788. Faleceu o 24 de outubro de 1866 en Santa María
dos Baños de Cuntis, sendo enterrado no cemiterio xeral de
Santiago de Compostela, sendo máis tarde trasladado ó
Panteón de Galegos Ilustres en Santo Domingos de Bonaval.
O profesor. Tras cursar na Universidade de Santiago os estudios de
Dereito, Filosofía, Teoloxía y Canons, doutorándose
en algunhas de ditas especialidades, Domingo Fontán inicia
a súa carreira profesional en 1811 como substituto do catedrático
de Retórica. Impartía tamén por entón
francés e inglés na Escola Militar do IV Exército
de Compostela. Durante o curso 1813-14 substituíu ó
titular da cátedra de Lóxica e Metafísica. En
maio de 1814, restaurado o absolutismo con Fernando VII, o noso biografiado
foi denunciado ó claustro como liberal, pero a Audiencia de
Galicia declaraba tal acusación sen fundamento algún
o 3 de xuño de 1815. Neste último ano substitúe
na cátedra de Matemáticas Sublimes ó ilustre
galego José Rodríguez, a quen seguira durante dous anos
nas súas leccións: a tan digno mestre débelle
Fontán non só o entusiasmo polas ciencias naturais e
exactas, senon tamén a idea de emprender a triangulación
de Galicia e o levantamento da súa carta xeométrica,
para o que o noso autor adquiriu en París os mellores instrumentos
co propósito de levar a cabo tan útil proxecto.
Desempeñaba por estas datas os cargos de presidente da Academia
de Filosofía e examinador de conclusións dos actos académicos.
En 1816 ocupa novamente como substituto a cátedra de Matemáticas
e en 1817 é designado membro da Xunta de Repartimento de Tributos.
Comeza agora a elaborar a súa obra mestra, na que ía
inverter dezaseis anos: o Mapa de Galicia. Substituto da cátedra
de Elementos Matemáticos en 1817, ó ano seguinte obtén
a titularidade da mesma por oposición. Dicta a cátedra
de Física Experimental durante o curso 1818-19 e en 1820 volve
á cátedra de Matemáticas Sublimes. Foi secretario
da Xunta Provincial de A Coruña no trienio liberal e, restaurado
o absolutismo, se lle suspende da súa cátedra (23 de
xullo de 1823), aínda que por Real Orden de 22 de agosto de
1826 resulta «purificado». En 1828, non satisfeito cos
seus doutorados en Teoloxía y Artes, obtén o título
de bacharel en Leis.
O Mapa de
Galicia. Por encima doutros moitos méritos científicos,
o que fundamentalmente inmortalizou o nome de Fontán foi o
seu famoso Mapa de Galicia o Carta geométrica de Galicia. Otero
Pedrayo, quen posiblemente máis traballos dedicou ó
autor, escribe que ó «primero en lograr un esquema del
rostro, hasta entonces brumoso y oscuro, de Galicia, guíale
un imperativo matemático [...]. Ascendió continúa
a todos los castros, cumbres y ermitas; estuvo en todas las parroquias;
sometió á cálculo y medida una multiplicidad
de horizontes. En un tiempo en que sólo cruzaban Galicia la
carretera general a A Coruña con su rama ferrolana y la trazada
de Santiago a Pontevedra por los arzobispos, Fontán desplegó
metódicamente un trabajo inmenso de perfecto resultado, sólo
comparable al de don Antonio López Ferreiro [...]. Ambos el
geógrafo y el historiador, movilizando enormes espesores de
documentos, formas plásticas y diplomas no fueron abrumados
por ellos [...]». José Gavira, pola súa parte,
di que «una penosa labor previa fue la de proceder a la triangulación
de todo el territorio».
Téñase en conta seguimos citando que a triangulación
xeodésica total da Península non empezou ata o ano 1853.
Fontán utilizou como vértices as alturas galegas de
Pico de Meda, Monte Xiabre, Pico de Costenla, Pico Fardo, Coba de
Serpe, Peña Anduriña, Cabeza de Meda, Peña Guhía
e Capeloso. O mapa estaba xa terminado en 1834, data en que foi solemnemente
presentado a dona María Cristina, pero as dificultades de encontrar
en España excelentes gravadores de cartas fixo que a publicación
definitiva se atrasara en once anos, ata que de tal labor encargouse
un acreditado artista francés, Bouffard, de París. Hei
aquí a transcrición da cartela
do mapa, profusa, que equivale case a unha folla de servicios do autor
e a unha historia de súa obra: Carta geométrica /
de Galicia / Dividida en sus provincias / de Coruña, Lugo,
Orense, Pontevedra y subdividida en Partidos y Ayuntamientos / presentada
/ en 1834 / a S. M. la Reina Gobernadora / Doña María
Cristina de Borbón / por su Secretario de Estado y del despacho
de lo Interior / , levantada y construida / en la escala / del cienmilésimo
/ por el Dr. D. Domingo Fontán / Director del Observatorio
Astronómico de Madrid, Diputado a Cortes / Individuo de la
Academia de la Historia y de la Sociedad Geográfica de París
/ Ex-profesor de Matemáticas Sublimes y de Mecánica
Industrial de la Ciudad de Santiago / Grabada bajo la dirección
del Autor / en 1845 / por L. Bouffard / No se grabó la división
de los Partidos y Ayuntamientos / en razón de su interinidad
/. O mapa componse de 12 grandes follas, tamaño 600 x 730
mm. A escala é a de 100.000 (a metade do noso actual M. T.
N.) e ademais, segundo costume que perdurou ata que o sistema métrico
no foi verdadeiramente popular, ó lado da escala en quilómetros
leva outra en leguas de 20.000 pés, e unha terceira en millas
de 60 en grado. As alturas sobre o nivel do mar van dadas en varas
casteláns, equivalentes a 0,835 milímetros. O gravado,
en negro, é fino, con rotulación elegante e, dada a
escala relativamente grande, dunha claridade e nitidez nolos detalles
sorprendente. A orografía está trazada habilmente e
a sensación de relevo dáse por medio do sistema de líñas
máis ou menos aproximadas (diapasón de Lehmann), non
xa na perspectiva cabeleira dos tempos dos López, senón
en proxección ortogónica. O cadro de conxunto que vai
na folla terceira está a escala 800.000. Unha cousa de gran
valor na carta de Fontán, pouco frecuente por desgracia (o
nosoo Mapa Nacional omiteo por completo), é a designación
de comarcas e rexións naturais, de tanta importancia nos estudios
xeográficos. Na larga lista de signos convencionais deste mapa,
indiquemos como curiosidade que se marcan con signo especial os lugares
con feira e aqueles que pertenceron ás Ordes de San Xuan e
Santiago. Unha cousa que pode sorprender ó profano é
que entre os signos figure o de Estación (un asterisco), non
entrando aínda o ferrocarril en Galicia ata 1870. Trátase
de Estación geodésica para efectos de triangulación.
As lonxitudes do mapa van referidas ó meridiano de S. Fernando.
O mapa de Fontán foi acollido entre os entendidos con grandes
honores e foi moi utilizado, máis no estranxeiro que en España;
aínda hoxe acódese a el con moita frecuencia. Outro
cartógrafo español, Coello, contemporáneo do
pontevedrés, gaba sen taxa o mapa deste, e ó trazar
as follas do seu mapa correspondente ás provincias galegas,
estampa nelas:
Todas las situaciones y principales detalles de este mapa se han tomado
de la magnífica Carta de Galicia de D. Domingo Fontán,
habiéndose limitado a añadir los planos particulares.
Así, por exemplo, na folla de Ourense, aparecida dez anos máis
tarde que el mapa de Fontán. Prudent, tomándoo de Coello,
na corta noticia que da sobre Fontán, asegura que as pedras
orixinais gravadas en París para o mapa perdéranse.
Non é certo, aínda que non falta moito para elo. Nun
dos ángulos do actual edificio do Instituto Xeográfico,
á intemperie, pode ver o curioso visitante seis grandes caixas
colocadas alí, Deus sabe cando, coa tablazón a medio
pudrir. Estas caixas encerran as pedras litográficas orixinais
do mapa de Fontán, medio corroídas e nun tris de perderse».
El propio autor, nunhas notas que nos deixou inéditas, conta
a carga de dificultades que houbo de superar no seu traballo: «Cuando
me preparaba a concluir la parte occidental para proceder al reconocimiento
y triangulación del país que me restaba a fin de concluir
no primer ano la mitad occidental, me hallé con una Real Orden
de 3 de abril en que se me encargaba el trazado das carreteras que
hubiesen de abrirse en Galicia. Esto mal podía hacerse sin
que la carta de todo este reino estuviese concluida, pues ella había
de dar a conocer por dónde debían dirigirse, ya respecto
a las comunicaciones das provincias entre sí, ya respecto a
las del resto da Península, sólo realizables por los
pocos puntos accesibles que ofrecía su línea fronteriza
con Asturias, León y Zamora, los que era forzoso reconocer
y situar de antemano. Así, alterado el plan que me había
propuesto, me dediqué a reunir los materiales del todo y no
da parte occidental da carta, preferentemente contando con la cooperación
de personas ejercitadas para dividir el trabajo, así del campo
como del bufete, y realizar mi promesa de ultimar la obra no plazo
dos tres anos. Pero no tardé en palpar las dificultades que
había en servirse de personas que eran objeto de vigilancia,
de espionaje y de animadversión en aquella época de
intolerancia y de persecución de que tantos eran víctimas.
Nadie quería, y con sobrada razón, dar lugar a la menor
reconvención da autoridad superior de Galicia, y aunque nuestra
ocupación en reconocer y dibujar el país, en trepar
y estacionarnos en montañas desiertas, pernoctando en chozas
miserables [...], sin embargo, me vi privado de mis mejores colaboradores
[...]». É de interese, finalmente, a resposta de Fontán
no Parlamento ó deputado Sancho, un dos autores da constitución
de 1837: «Nos ha hablado el Sr. Sancho de Pascual, Buffon, Humboldt
y otros sabios que gastaron su dinero ilustrando a su país
y haciendo un servicio a las ciencias. Así fue. ¿Y quiénes
son esos ricotes en España que nos hayan hecho igual servicio?.
Yo gasté, sin serlo, dieciséis anos de vida y más
de dieciséis mil duros de caudal en levantar la Carta de Galicia,
en demostrar la posición geométrica y astronómica
de más de mil leguas cuadradas, y conservo todos mis diarios
de operaciones, todos los datos, todos los cálculos para poder
reproducir mi obra aun cuando desaparezca, pues me bastarían
tres anos para volver a construirla sin salir de Madrid, y para que
también los examine así originales el que quiera, como
a ello invito al Sr. Sancho. ¿Y de qué sirve todo esto?
Esa obra aún no se publicó, como tampoco se publicaron
los trabajos del célebre Rodríguez sobre nuestra meridiana
[...]». Pasaron os anos, pero a calidade maxistral desta Carta
de Galicia se mantivo inalterable, sendo moitos los que solicitaban
a súa reedición, entre eles o cronista de Pontevedra
Casto Sampedro e o enxeñeiro de minas Ramón del Cueto
y Noval. En 1975, por fin, a Asociación do Corpo Nacional de
Topógrafos conseguiu reeditar a magna obra de Fontán:
16 follas, tirada de 565 exemplares numerados e prólogo de
Otero Pedrayo.
O parlamentario. De 1836 a 1843, Fontán foi deputado
a Cortes pola provincia de Pontevedra en diferentes lexislaturas.
A súa voz oíuse máis dunha vez en defensa dos
intereses fundamentais de Galicia, preocupado sempre polo seu destino
e os seus problemas. Gracias á referencia detallada da súa
actuación parlamentaria, estudiada por Pedret Casado, temos
coñecemento da posición racional e sentimental de Fontán
respecto a Galicia e a outras cuestións. Nas constituíntes
de 1836 foi membro das comisións parlamentarias de Mariña
e Instrucción Pública. Véxanse as súas
palabras de intervención en 1837 sobre a intentada supresión
do diezmo, realizada por lei de 29 de xullo do ano seguinte: «El
ano 17 me hallé en posición de tener que hacer un repartimiento
en una provincia que es un tercio de Galicia [se refería a
la provincia de Santiago], y me encontré con las mismas bases
de costumbre: que al pueblo A se le cargaba el doble que al pueblo
B, con la misma razón que a una provincia se le carga el doble
que a otra, aunque sea más pobre. Entonces recurrí a
los medios que tenía a mi alcance. Tomé los valores
de 16 anos del noveno decimal en todos los pueblos que debían
pagar la contribución que iba a repartir y también los
valores del excusado en igual número de anos. Sumé estas
cantidades y saqué el término medio correspondiente
a un ano, el que me representó con alguna aproximación
la riqueza agrícola de cada pueblo, y ésta me sirvió
de base para mi repartimiento. Posteriormente, desde el ano de 1820
al 23, hallándome na Diputación Provincial de Galicia,
procuré reunir estos datos y otros que había, porque
arrinconados están en los Archivos das Intendencias los da
única contribución y los del tiempo del Sr. Garay sobre
estadística, que acreditan la riqueza de moitos pueblos y provincias
[...]. En aquella época, teniendo que hacerse un repartimiento
entre tres mil y tantas parroquias de Galicia, recurrí a los
medios mismos que he dicho anteriormente, y ningún pueblo se
quejó del repartimiento o cuota que se les señaló
[...]». Con estes argumentos o noso biografiado trataba de dar
unha solución ó problema financeiro que ocupaba o pensamento
dos deputados, conscientes da situación causada pola guerra
civil. O 7 de maio de 1837 dicía na dúa intervención
sobre o problema dos foros: «Galicia es un país que no
se parece en nada a los demás de España; es un país
donde apenas hay un palmo de terreno que no esté pagando prestaciones
y rentas en frutos, en grano, en vino, en gallinas, etc., a los que
se llamaban Arzobispo y Señor de Santiago, Obispos y Señores
de Mondoñedo, Lugo, Orense y Tuy; a los que se llamaban Abades
de Sobrado y Condes de Présaras; es decir, a los que a título
de prelados eclesiásticos reunieron el de señores feudales
o junisdiccionales del país». Entre o mes de novembro
de 1837 y xullo de 1839 foi tamén Fontán deputado nas
ordinarias pola provincia pontevedresa, así como cuarto secretario
do Congreso, abundando as súas intervencións en pro
dos intereses de Galicia. En 1840, como o mesmo autor consigna nas
súas notas autobiográficas, é separado do seu
destino de catedrático director do Observatorio, e nas lexislaturas
de 1841, 1842 e 1843 sae elixido deputado.
«As súas frecuentes intervencións parlamentarias
sintetiza Pedret demostran claramente a súa continua
honradez de miras e o seu fervente amor á doce rexión
que ten o orgullo de habelo visto nacer, onde viviu case toda a súa
vida, cos seus pobos visitados un por un, e na que despois dunha tarefa
proveitosa de largos anos, o seu espírito dixo adeus ás
cousas terreais. O deputado González Alonso reprochaba a Fontán
nos comezos da súa representación parlamentaria xa,
esto é, en febreiro de 1837, que falaba sempre de Galicia,
e era verdade, e a Fontán non lle pareceu este reproche mal.»
Outras actividades. Ademais do desempeño das súas
cátedras na Universidade de Santiago, da dirección do
Observatorio Astronómico de Madrid, da elaboración da
súa Carta de Galicia e do seu labor parlamentario, Fontán
tivo ó seu cargo outras moitas misións culturais e foi
obxecto de sinaladas distincións. Cando en 1835 é creada
a Escola Especial de Enxeñeiros Xeógrafos, pasa a ocupar
a dirección da mesma, e en febreiro de 1836 é designado
membro da comisión encargada de propor un sistema xeral de
pesas e medidas. Anteriormente, por Real Orden de abril de 1829, encomendáraselle
o trazado dos principais camiños de Galicia, e en 1835 a formación
do Corpo de Enxeñeiros de Camiños, Minas e Montes e
das súas respectivas Inspecciones e Escolas Especiais. Tamén
por Real Orden encomendóuselle a ensinanza da Xeodesia en relación
coa Astronomía. Presidiu e foi socio de mérito da Sociedade
Económica de Amigos do País de Santiago e colaborou
no Diccionario de la lengua española (Madrid, 1867), no Instituto
Agrícola Catalán de San Isidro e no Diccionario geográfico
estadístico de ultramar, de Madoz. En 1861 as Cortes toman
en consideración unha proposta autorizando ó Goberno
para outorgar a Fontán e a dous máis a concesión
dun ferrocarril de Santiago a Carril, e dous anos despois, desde Compostela,
o noso autor daba as indicacións técnicas para a realización
da vía férrea Santiago-Betanzos-Ferrol (ver mapa das
rías de Betanzos, Ferrol e Coruña).
Fundou na localidade de O Castro (Lousame, A Coruña) a primeira
fábrica de papel daquela zona, dotándoa de todos os
adiantos ata entonces coñecidos. O noso biografiado aparece
colaborando na revista La Exposición Compostelana, editada
con motivo da Exposición Rexional de 1858. Dous anos máis
tarde, sendo arquiveiro-bibliotecario da Sociedade Económica
de Santiago, integra a comisión que vai realizar o estudio
do tren Compostela-Padrón. Por estas datas publica na Revista
Económica santiaguesa un interesante traballo sobre a vía
férrea a Carril, sinalando a necesidade dun ferrocarril que
cruzase a Galicia centralmente, seguindo la conca do Ulla (ver mapa
da Ría de Arousa). A finais de 1860,
como director da Sociedade Económica, lía no Concello
compostelán un memorial sobre os estudios deste ferrocarril,
do que foi iniciador. Cando falece en 1866, Domingo Fontán
era cabaleiro da orden de Carlos III. O Concello de Madrid, por acordo
de 1929, deu o nome do biografiado a unha das súas rúas
do barrio de Salamanca. Outra rúa de A Coruña leva tamén
o nome de Fontán, e na súa casa natal de Portas pode
verse unha lápida conmemorativa.
(Traducido da Gran Enciclopedia
Galega)