Domingo Fontán

 

Páxina de Inicio

Cronoloxía da súa vida

Enciclopedia Galega

Cronoloxía do seu tempo

Os mapas de Galicia

Os seus mapas

Fotografías

Enlaces

Asociación Cultural

Árbore xenealóxica

Portas

ARTIGOS:

 

Domingo Fontán segundo a

Enciclopedia Gallega

Xeógrafo, matemático, profesor e parlamentario nacido en Portadeconde (Portas- Pontevedra) o 17 de abril de 1788. Faleceu o 24 de outubro de 1866 en Santa María dos Baños de Cuntis, sendo enterrado no cemiterio xeral de Santiago de Compostela, sendo máis tarde trasladado ó Panteón de Galegos Ilustres en Santo Domingos de Bonaval.
O profesor. Tras cursar na Universidade de Santiago os estudios de Dereito, Filosofía, Teoloxía y Canons, doutorándose en algunhas de ditas especialidades, Domingo Fontán inicia a súa carreira profesional en 1811 como substituto do catedrático de Retórica. Impartía tamén por entón francés e inglés na Escola Militar do IV Exército de Compostela. Durante o curso 1813-14 substituíu ó titular da cátedra de Lóxica e Metafísica. En maio de 1814, restaurado o absolutismo con Fernando VII, o noso biografiado foi denunciado ó claustro como liberal, pero a Audiencia de Galicia declaraba tal acusación sen fundamento algún o 3 de xuño de 1815. Neste último ano substitúe na cátedra de Matemáticas Sublimes ó ilustre galego José Rodríguez, a quen seguira durante dous anos nas súas leccións: a tan digno mestre débelle Fontán non só o entusiasmo polas ciencias naturais e exactas, senon tamén a idea de emprender a triangulación de Galicia e o levantamento da súa carta xeométrica, para o que o noso autor adquiriu en París os mellores instrumentos co propósito de levar a cabo tan útil proxecto.
Desempeñaba por estas datas os cargos de presidente da Academia de Filosofía e examinador de conclusións dos actos académicos. En 1816 ocupa novamente como substituto a cátedra de Matemáticas e en 1817 é designado membro da Xunta de Repartimento de Tributos. Comeza agora a elaborar a súa obra mestra, na que ía inverter dezaseis anos: o Mapa de Galicia. Substituto da cátedra de Elementos Matemáticos en 1817, ó ano seguinte obtén a titularidade da mesma por oposición. Dicta a cátedra de Física Experimental durante o curso 1818-19 e en 1820 volve á cátedra de Matemáticas Sublimes. Foi secretario da Xunta Provincial de A Coruña no trienio liberal e, restaurado o absolutismo, se lle suspende da súa cátedra (23 de xullo de 1823), aínda que por Real Orden de 22 de agosto de 1826 resulta «purificado». En 1828, non satisfeito cos seus doutorados en Teoloxía y Artes, obtén o título de bacharel en Leis.

O Mapa de Galicia. Por encima doutros moitos méritos científicos, o que fundamentalmente inmortalizou o nome de Fontán foi o seu famoso Mapa de Galicia o Carta geométrica de Galicia. Otero Pedrayo, quen posiblemente máis traballos dedicou ó autor, escribe que ó «primero en lograr un esquema del rostro, hasta entonces brumoso y oscuro, de Galicia, guíale un imperativo matemático [...]. Ascendió —continúa— a todos los castros, cumbres y ermitas; estuvo en todas las parroquias; sometió á cálculo y medida una multiplicidad de horizontes. En un tiempo en que sólo cruzaban Galicia la carretera general a A Coruña con su rama ferrolana y la trazada de Santiago a Pontevedra por los arzobispos, Fontán desplegó metódicamente un trabajo inmenso de perfecto resultado, sólo comparable al de don Antonio López Ferreiro [...]. Ambos —el geógrafo y el historiador, movilizando enormes espesores de documentos, formas plásticas y diplomas— no fueron abrumados por ellos [...]». José Gavira, pola súa parte, di que «una penosa labor previa fue la de proceder a la triangulación de todo el territorio».
Téñase en conta —seguimos citando— que a triangulación xeodésica total da Península non empezou ata o ano 1853. Fontán utilizou como vértices as alturas galegas de Pico de Meda, Monte Xiabre, Pico de Costenla, Pico Fardo, Coba de Serpe, Peña Anduriña, Cabeza de Meda, Peña Guhía e Capeloso. O mapa estaba xa terminado en 1834, data en que foi solemnemente presentado a dona María Cristina, pero as dificultades de encontrar en España excelentes gravadores de cartas fixo que a publicación definitiva se atrasara en once anos, ata que de tal labor encargouse un acreditado artista francés, Bouffard, de París. Hei aquí a transcrición da cartela do mapa, profusa, que equivale case a unha folla de servicios do autor e a unha historia de súa obra: Carta geométrica / de Galicia / Dividida en sus provincias / de Coruña, Lugo, Orense, Pontevedra y subdividida en Partidos y Ayuntamientos / presentada / en 1834 / a S. M. la Reina Gobernadora / Doña María Cristina de Borbón / por su Secretario de Estado y del despacho de lo Interior / , levantada y construida / en la escala / del cienmilésimo / por el Dr. D. Domingo Fontán / Director del Observatorio Astronómico de Madrid, Diputado a Cortes / Individuo de la Academia de la Historia y de la Sociedad Geográfica de París / Ex-profesor de Matemáticas Sublimes y de Mecánica Industrial de la Ciudad de Santiago / Grabada bajo la dirección del Autor / en 1845 / por L. Bouffard / No se grabó la división de los Partidos y Ayuntamientos / en razón de su interinidad /. O mapa componse de 12 grandes follas, tamaño 600 x 730 mm. A escala é a de 100.000 (a metade do noso actual M. T. N.) e ademais, segundo costume que perdurou ata que o sistema métrico no foi verdadeiramente popular, ó lado da escala en quilómetros leva outra en leguas de 20.000 pés, e unha terceira en millas de 60 en grado. As alturas sobre o nivel do mar van dadas en varas casteláns, equivalentes a 0,835 milímetros. O gravado, en negro, é fino, con rotulación elegante e, dada a escala relativamente grande, dunha claridade e nitidez nolos detalles sorprendente. A orografía está trazada habilmente e a sensación de relevo dáse por medio do sistema de líñas máis ou menos aproximadas (diapasón de Lehmann), non xa na perspectiva cabeleira dos tempos dos López, senón en proxección ortogónica. O cadro de conxunto que vai na folla terceira está a escala 800.000. Unha cousa de gran valor na carta de Fontán, pouco frecuente por desgracia (o nosoo Mapa Nacional omiteo por completo), é a designación de comarcas e rexións naturais, de tanta importancia nos estudios xeográficos. Na larga lista de signos convencionais deste mapa, indiquemos como curiosidade que se marcan con signo especial os lugares con feira e aqueles que pertenceron ás Ordes de San Xuan e Santiago. Unha cousa que pode sorprender ó profano é que entre os signos figure o de Estación (un asterisco), non entrando aínda o ferrocarril en Galicia ata 1870. Trátase de Estación geodésica para efectos de triangulación. As lonxitudes do mapa van referidas ó meridiano de S. Fernando. O mapa de Fontán foi acollido entre os entendidos con grandes honores e foi moi utilizado, máis no estranxeiro que en España; aínda hoxe acódese a el con moita frecuencia. Outro cartógrafo español, Coello, contemporáneo do pontevedrés, gaba sen taxa o mapa deste, e ó trazar as follas do seu mapa correspondente ás provincias galegas, estampa nelas:
Todas las situaciones y principales detalles de este mapa se han tomado de la magnífica Carta de Galicia de D. Domingo Fontán, habiéndose limitado a añadir los planos particulares.
Así, por exemplo, na folla de Ourense, aparecida dez anos máis tarde que el mapa de Fontán. Prudent, tomándoo de Coello, na corta noticia que da sobre Fontán, asegura que as pedras orixinais gravadas en París para o mapa perdéranse. Non é certo, aínda que non falta moito para elo. Nun dos ángulos do actual edificio do Instituto Xeográfico, á intemperie, pode ver o curioso visitante seis grandes caixas colocadas alí, Deus sabe cando, coa tablazón a medio pudrir. Estas caixas encerran as pedras litográficas orixinais do mapa de Fontán, medio corroídas e nun tris de perderse».
El propio autor, nunhas notas que nos deixou inéditas, conta a carga de dificultades que houbo de superar no seu traballo: «Cuando me preparaba a concluir la parte occidental para proceder al reconocimiento y triangulación del país que me restaba a fin de concluir no primer ano la mitad occidental, me hallé con una Real Orden de 3 de abril en que se me encargaba el trazado das carreteras que hubiesen de abrirse en Galicia. Esto mal podía hacerse sin que la carta de todo este reino estuviese concluida, pues ella había de dar a conocer por dónde debían dirigirse, ya respecto a las comunicaciones das provincias entre sí, ya respecto a las del resto da Península, sólo realizables por los pocos puntos accesibles que ofrecía su línea fronteriza con Asturias, León y Zamora, los que era forzoso reconocer y situar de antemano. Así, alterado el plan que me había propuesto, me dediqué a reunir los materiales del todo y no da parte occidental da carta, preferentemente contando con la cooperación de personas ejercitadas para dividir el trabajo, así del campo como del bufete, y realizar mi promesa de ultimar la obra no plazo dos tres anos. Pero no tardé en palpar las dificultades que había en servirse de personas que eran objeto de vigilancia, de espionaje y de animadversión en aquella época de intolerancia y de persecución de que tantos eran víctimas. Nadie quería, y con sobrada razón, dar lugar a la menor reconvención da autoridad superior de Galicia, y aunque nuestra ocupación en reconocer y dibujar el país, en trepar y estacionarnos en montañas desiertas, pernoctando en chozas miserables [...], sin embargo, me vi privado de mis mejores colaboradores [...]». É de interese, finalmente, a resposta de Fontán no Parlamento ó deputado Sancho, un dos autores da constitución de 1837: «Nos ha hablado el Sr. Sancho de Pascual, Buffon, Humboldt y otros sabios que gastaron su dinero ilustrando a su país y haciendo un servicio a las ciencias. Así fue. ¿Y quiénes son esos ricotes en España que nos hayan hecho igual servicio?. Yo gasté, sin serlo, dieciséis anos de vida y más de dieciséis mil duros de caudal en levantar la Carta de Galicia, en demostrar la posición geométrica y astronómica de más de mil leguas cuadradas, y conservo todos mis diarios de operaciones, todos los datos, todos los cálculos para poder reproducir mi obra aun cuando desaparezca, pues me bastarían tres anos para volver a construirla sin salir de Madrid, y para que también los examine así originales el que quiera, como a ello invito al Sr. Sancho. ¿Y de qué sirve todo esto? Esa obra aún no se publicó, como tampoco se publicaron los trabajos del célebre Rodríguez sobre nuestra meridiana [...]». Pasaron os anos, pero a calidade maxistral desta Carta de Galicia se mantivo inalterable, sendo moitos los que solicitaban a súa reedición, entre eles o cronista de Pontevedra Casto Sampedro e o enxeñeiro de minas Ramón del Cueto y Noval. En 1975, por fin, a Asociación do Corpo Nacional de Topógrafos conseguiu reeditar a magna obra de Fontán: 16 follas, tirada de 565 exemplares numerados e prólogo de Otero Pedrayo.
O parlamentario. De 1836 a 1843, Fontán foi deputado a Cortes pola provincia de Pontevedra en diferentes lexislaturas. A súa voz oíuse máis dunha vez en defensa dos intereses fundamentais de Galicia, preocupado sempre polo seu destino e os seus problemas. Gracias á referencia detallada da súa actuación parlamentaria, estudiada por Pedret Casado, temos coñecemento da posición racional e sentimental de Fontán respecto a Galicia e a outras cuestións. Nas constituíntes de 1836 foi membro das comisións parlamentarias de Mariña e Instrucción Pública. Véxanse as súas palabras de intervención en 1837 sobre a intentada supresión do diezmo, realizada por lei de 29 de xullo do ano seguinte: «El ano 17 me hallé en posición de tener que hacer un repartimiento en una provincia que es un tercio de Galicia [se refería a la provincia de Santiago], y me encontré con las mismas bases de costumbre: que al pueblo A se le cargaba el doble que al pueblo B, con la misma razón que a una provincia se le carga el doble que a otra, aunque sea más pobre. Entonces recurrí a los medios que tenía a mi alcance. Tomé los valores de 16 anos del noveno decimal en todos los pueblos que debían pagar la contribución que iba a repartir y también los valores del excusado en igual número de anos. Sumé estas cantidades y saqué el término medio correspondiente a un ano, el que me representó con alguna aproximación la riqueza agrícola de cada pueblo, y ésta me sirvió de base para mi repartimiento. Posteriormente, desde el ano de 1820 al 23, hallándome na Diputación Provincial de Galicia, procuré reunir estos datos y otros que había, porque arrinconados están en los Archivos das Intendencias los da única contribución y los del tiempo del Sr. Garay sobre estadística, que acreditan la riqueza de moitos pueblos y provincias [...]. En aquella época, teniendo que hacerse un repartimiento entre tres mil y tantas parroquias de Galicia, recurrí a los medios mismos que he dicho anteriormente, y ningún pueblo se quejó del repartimiento o cuota que se les señaló [...]». Con estes argumentos o noso biografiado trataba de dar unha solución ó problema financeiro que ocupaba o pensamento dos deputados, conscientes da situación causada pola guerra civil. O 7 de maio de 1837 dicía na dúa intervención sobre o problema dos foros: «Galicia es un país que no se parece en nada a los demás de España; es un país donde apenas hay un palmo de terreno que no esté pagando prestaciones y rentas en frutos, en grano, en vino, en gallinas, etc., a los que se llamaban Arzobispo y Señor de Santiago, Obispos y Señores de Mondoñedo, Lugo, Orense y Tuy; a los que se llamaban Abades de Sobrado y Condes de Présaras; es decir, a los que a título de prelados eclesiásticos reunieron el de señores feudales o junisdiccionales del país». Entre o mes de novembro de 1837 y xullo de 1839 foi tamén Fontán deputado nas ordinarias pola provincia pontevedresa, así como cuarto secretario do Congreso, abundando as súas intervencións en pro dos intereses de Galicia. En 1840, como o mesmo autor consigna nas súas notas autobiográficas, é separado do seu destino de catedrático director do Observatorio, e nas lexislaturas de 1841, 1842 e 1843 sae elixido deputado.
«As súas frecuentes intervencións parlamentarias —sintetiza Pedret— demostran claramente a súa continua honradez de miras e o seu fervente amor á doce rexión que ten o orgullo de habelo visto nacer, onde viviu case toda a súa vida, cos seus pobos visitados un por un, e na que despois dunha tarefa proveitosa de largos anos, o seu espírito dixo adeus ás cousas terreais. O deputado González Alonso reprochaba a Fontán nos comezos da súa representación parlamentaria xa, esto é, en febreiro de 1837, que falaba sempre de Galicia, e era verdade, e a Fontán non lle pareceu este reproche mal.»
Outras actividades. Ademais do desempeño das súas cátedras na Universidade de Santiago, da dirección do Observatorio Astronómico de Madrid, da elaboración da súa Carta de Galicia e do seu labor parlamentario, Fontán tivo ó seu cargo outras moitas misións culturais e foi obxecto de sinaladas distincións. Cando en 1835 é creada a Escola Especial de Enxeñeiros Xeógrafos, pasa a ocupar a dirección da mesma, e en febreiro de 1836 é designado membro da comisión encargada de propor un sistema xeral de pesas e medidas. Anteriormente, por Real Orden de abril de 1829, encomendáraselle o trazado dos principais camiños de Galicia, e en 1835 a formación do Corpo de Enxeñeiros de Camiños, Minas e Montes e das súas respectivas Inspecciones e Escolas Especiais. Tamén por Real Orden encomendóuselle a ensinanza da Xeodesia en relación coa Astronomía. Presidiu e foi socio de mérito da Sociedade Económica de Amigos do País de Santiago e colaborou no Diccionario de la lengua española (Madrid, 1867), no Instituto Agrícola Catalán de San Isidro e no Diccionario geográfico estadístico de ultramar, de Madoz. En 1861 as Cortes toman en consideración unha proposta autorizando ó Goberno para outorgar a Fontán e a dous máis a concesión dun ferrocarril de Santiago a Carril, e dous anos despois, desde Compostela, o noso autor daba as indicacións técnicas para a realización da vía férrea Santiago-Betanzos-Ferrol (ver mapa das rías de Betanzos, Ferrol e Coruña). Fundou na localidade de O Castro (Lousame, A Coruña) a primeira fábrica de papel daquela zona, dotándoa de todos os adiantos ata entonces coñecidos. O noso biografiado aparece colaborando na revista La Exposición Compostelana, editada con motivo da Exposición Rexional de 1858. Dous anos máis tarde, sendo arquiveiro-bibliotecario da Sociedade Económica de Santiago, integra a comisión que vai realizar o estudio do tren Compostela-Padrón. Por estas datas publica na Revista Económica santiaguesa un interesante traballo sobre a vía férrea a Carril, sinalando a necesidade dun ferrocarril que cruzase a Galicia centralmente, seguindo la conca do Ulla (ver mapa da Ría de Arousa). A finais de 1860, como director da Sociedade Económica, lía no Concello compostelán un memorial sobre os estudios deste ferrocarril, do que foi iniciador. Cando falece en 1866, Domingo Fontán era cabaleiro da orden de Carlos III. O Concello de Madrid, por acordo de 1929, deu o nome do biografiado a unha das súas rúas do barrio de Salamanca. Outra rúa de A Coruña leva tamén o nome de Fontán, e na súa casa natal de Portas pode verse unha lápida conmemorativa.

(Traducido da Gran Enciclopedia Galega)

 

WEB construída a partir das revistas editadas pola Asociación Cultural DOMINGO FONTÁN

 

 

Hosted by www.Geocities.ws

1